________________
નયકર્ણિકા
તે સપ્તભંગ: પદાર્થ છે, નથી, છે અને નથી, અવાચ્ય છે, છે પણ અવાચ્ય છે, નથી પણ અવાચ્ય છે, છે નથી ને અવાચ્ય છે – એમ સાત પ્રકાર બતાવે છે, તેનાં નામ (૧) ચરિત (૨) વાસતિ (૩)
તિવાતિ (૪) તથઃ (૧) વ્યતિ રાવળ (૬) स्यान्नास्ति चावक्तव्यः (७) स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्यः ॥
આ પ્રકારનો જે વાદ તેને સામાન્ય બુદ્ધિમાં ઉતારવા માટે પદાર્થવ્યવસ્થા કરેલી છે. અપેક્ષાનુસાર પદાર્થ તો બે જ થાય; જીવ, અજીવ. પણ અજીવનો વિસ્તાર બતાવવા પદાર્થ સામાન્ય રીતે નવ મનાય છે, જેને નવતત્ત્વ કહે છે. જીવ, અજીવ, પુષ્ય, પાપ, આમ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ મોક્ષ. જીવને વસ્તુમાત્રમાં જૈનો માને છે. તે પ્રતિશરીર ભિન્ન છે અને કાયપરિણામ છે. અજીવનો પ્રદેશ તેથી અદશ્ય પદાર્થોજેવા કે ધર્માસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, (અસ્તિકાયા એટલે પદાર્થ, પુગલ એટલે પરમાણુ), તેને માટે જ રાખે છે. પુણ્ય પાપ પ્રસિદ્ધ છે. આસ્રવ એટલે અશુભમાર્ગમાં આસ્રવ લાવનાર, જીવને કર્મબંધ ઉપજાવનાર પદાર્થ. સંવર એટલે આમ્રવને રોકનાર કારણસામગ્રી; ને નિર્જરા એટલે કર્મનો ક્ષય. જ્યારે કર્મક્ષય થાય ત્યારે બંધ એટલે જીવ અને કર્મ પુદ્ગલના પ્રદેશનું જે મિશ્રણ તે તૂટે અને મોક્ષ થાય, મુક્તદશામાં જ્ઞાન અને દર્શનની અવધિ નથી. મુક્ત તે જ ઈશ્વર. બીજો કર્તારૂપ ઈશ્વર માન્યો નથી. જગતને અનાદિ માન્યું છે, અને કર્મપ્રવાહથી વ્યવસ્થા સાધી છે. . - દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારિત્ર, એ ત્રણ થકી જીવની મુક્તિ થાય છે. દર્શન તે પોતાના ધર્મના સ્વરૂપાનુસાર વિવેક, જ્ઞાન પાંચ પ્રકારનું છે; મતિ, શ્રુતિ, અવધિ, મન:પર્યાય, અને કેવલ. નિર્કાન્ત જ્ઞાન, સ્યાદ્વાદરહસ્યનું જ્ઞાન – તે જ્ઞાન, જે કેવલ પર્યત વધતાં મુક્તિ થાય. ચારિત્ર તે શ્રાવકધર્મનું યથાર્થ પરિપાલન, જેમાં જીવદયા અને અહિંસા મુખ્ય છે.
આ પ્રકારનો જે જૈનમત, તેના ગ્રંથો અનેક છે, અને આ રીતિના પોતાના સિદ્ધાંતોને સર્વ રીતે દઢ કરાવવા તેમણે અનેકાનેક યુક્તિપ્રયુક્તિવાળા ગ્રંથો રચ્યા છે. સાદ્વાદરત્નાકર,સ્યાદ્વાદરત્નાકરાવતારિકા,
