________________
અગ્રવચન
જૈનધર્મને તાત્વિક દૃષ્ટિએ જોતાં તેમાં અનન્ત, ગાઢ, અને સૌન્દર્યવાન તત્ત્વોનું સ્પષ્ટીકરણ છે, અને તેના વિષે સ્વ સાક્ષરશ્રી મણિલાલ નભુભાઈએ પાટણના ભંડારોમાંના ગ્રંથોની ફેરિત કરતાં પ્રસ્તાવમાં જણાવ્યું છે કે,
જૈનધર્મનું વાસ્તવિક નામ અનેકાંતવાદ અથવા સ્યાદ્વાદ છે. એ ધર્મમાં એમ નિર્ણય છે કે વસ્તુમાત્ર સાપેક્ષ સ્વરૂપવાળી છે, જેથી કરીને પદાર્થોનું પદાર્થત્વ બન્યું રહે છે તેનું નામ સત્તા કહેવાય છે. જૈનો સત્તાનું લક્ષણ ઉત્પાદ વ્યય ધ્રૌવ્યયુક્ત તે સત્તા એમ આપે છે. અર્થાત સ્થિર છતાં પદાર્થમાત્રમાં ઉત્પત્તિ અને લય ચાલતાં જ રહે છે. જે સ્થિરાંશ તેને દ્રવ્ય કહે છે, અસ્થિરાંશ તેને પર્યાય કહે છે. દ્રવ્યરૂપે બધું નિત્ય છે, પર્યાયરૂપે અનિત્ય છે. પણ દ્રવ્યપર્યાય પરસ્પરથી ભિન્ન નથી, ઉભયે એકએકની અપેક્ષા કરે છે. પદાર્થમાત્ર પરસ્પર સાપેક્ષ છે. અપેક્ષા વિના પદાર્થત્વ જ નથી બનતું. અશ્વ કહ્યો તો, અનશ્વની અપેક્ષા થઈ જ, દિવસ કહ્યો તો રાતની અપેક્ષા થઈ જ, પશુ કહ્યો તો અપશુની અપેક્ષા થઈ જ, અભાવ કહ્યો તો ભાવની અપેક્ષા થઈ જ, એમ પાશ્ચાત્ય તત્ત્વશાસ્ત્રમાં જેમ સર વિલિયમ હેમિલ્ટન આદિ પંડિતો અપેક્ષાવાદનો આદર કરે છે તેમ જૈનોના સિદ્ધાંતનું પણ તે જ રહસ્ય છે. પદાર્થમાત્રને જૈનો સત્ અને અસત ઉભયરૂપ માને છે – દ્રવ્યપર્યાયરૂપ કહે છે. પોતે પોતાના સ્વભાવ, કાલ, દેશ આદિ થકી સરૂપ છે, પારકાના – પોતાથી અન્યના – સ્વભાવ, કાલ, દેશ આદિ થકી અસત્ છે. ઘટ ઘટરૂપે સતુ છે, પટરૂપે અસત છે, ને એમ સદસકૂપ છે. આવું જે પદાર્થસ્વરૂપ – સત્તાસ્વરૂપ – તે બતાવવા માટે સાત એ સંસ્કૃત અવ્યયને પ્રયોજે છે. એનો અર્થ “કથંચિત” – કોઈ રીતે – જેમ તેમ – એવો થાય છે. એમ પૂછીએ કે, અમુક પદાર્થ છે (સત્ છે) ? તો ઉત્તર કે “સ્યાત” જેમ તેમ અસત પણ છે. આ વાદનું નામ “સ્યાદ્વાદ.” એનું જ નામ અનેકાંતવાદ કેમકે અંત એટલે નિશ્ચય, તે એકરૂપે જ બાંધી બેસવો, પદાર્થને સતરૂપ જ કે અસતરૂપ જ એક પ્રકારે જ કહેવાં તે બધા એકાંતવાદ કહેવાય. પણ આ તો પદાર્થમાત્રને ઉભયરૂપ માનતો અનેકાંતવાદ છે. સ્યાદ્વાદપ્રમાણે પદાર્થને દર્શાવવાના જે પ્રકાર તે સાત કરતાં અધિક થઈ શકતા નથી. એ પ્રત્યેક પ્રકારને ભંગ કહે છે. તેથી આ વાદ સપ્તભંગી નય એવું નામ પણ વારંવાર પામે છે.
