________________
नैयायिकमतम् ।
उपपत्त्या प्रत्यवस्थानमुपपत्तिसमा जातिः। कृतकत्वोपपत्त्या शब्दस्यानित्यत्वं, तयमूर्तलोपपत्त्या नित्यत्वमपि कमान भवतौति पक्षयोपपत्त्यानध्यवसायपर्यवसानलं विवक्षितमित्यद्भावनप्रकारभेद एवायम् ॥ १८ ॥
उपलब्ध्या प्रत्यवस्थानमुपसब्धिसमा जातिः । अनित्यः शब्दः । प्रयत्नानन्तरौयकवादित्युक्त प्रत्यवतिष्ठते । न खलु प्रयत्नाननारीयकलमनित्यत्वे माधनम् । साधनं हि तदुच्यते येन विना न माध्यमुपलभ्यते । उपलभ्यते च प्रयत्नानन्तरौयकत्वेन विनापि विद्युदादावनित्यत्वं, शब्देऽपि क्वचिदायुवेगभज्यमानवनस्पत्यादिजन्ये तथैवेति ॥२०॥
10 __ अनुपलब्या प्रत्यवस्थानमनुपलब्धिसमा जातिः । तत्रैव प्रयत्नानन्तरोयकत्वे हेतावुपन्यस्ते मत्याह जातिवादी। न प्रयत्नानन्तरोयकः कार्यः शब्दः प्रागुच्चारणादस्येवासी, पावरपयोगातु नोपलभ्यते । प्रावरणानुपलम्भे ऽप्यनुपलम्भावास्येवोचारणत्याक्शब्द इति चेत् न । अत्र हि यानुपलब्धिः सा 15 खात्मनि वर्तते न वा । वर्तते चेत्तदा यत्रावरणे ऽनुपलब्धिवर्तते, तस्यावरणस्य यथानुपलम्भस्तथावरणानुपलब्धेरप्यनुपलम्भः स्यात् । श्रावरणानुपलब्धेश्चानुपलम्भादभावो भवेत् । तदभावे चावरणोपलब्धे वो भवति । ततश्च मृदन्तरितमूलकौलोदकादिवदावरणोपलब्धिकतमेव शब्दस्य प्रागुच्चारणदग्रहणम् । 20 अथानुपलब्धिः खात्मनि न वर्तते चेत्, तामुनुपसन्धिः स्वरूपेणापि नास्ति । तथाप्यनुपलब्धेरभाव उपलब्धिरूपस्ततो ऽपि
