________________
नैयायिकमतम् ।
दिति । ३ ॥ अथ ग्रन्थवच्छखं व्यचिख्यासुराद्यस्य वाक्छनस्थोदाहरणमाह । कूपो नवोदक इति । अत्र नूतनार्थनवशब्दस्य प्रयोगे छते छलवादी दूषयति। कुत एक एव कूपो नवसंख्योदक इति। अनेन शेषच्छलइयोदाहरणे अपि सूचिते द्रष्टव्ये इति ॥
जातय इत्यादि। दूषणाभासा जातयः। अदूषणान्यपि दूषएवदाभासन्त इति दूषणाभासाः। यैः पक्षादिः पक्षहेत्वादिर्न दूव्यत प्राभाममात्रत्वाव दूषयितुं शक्यते, केवलं सम्यग्हतो हेत्वाभासे वा वादिना प्रयुक्त झगिति तद्दोषत्वाप्रतिभासे हेतुप्रतिबिम्बनप्रायं किमपि प्रत्यवस्थानं जातिः। सा च चतुर्वि- 10 शतिभेदा साधादिप्रत्यवस्थानभेदेन । यथा माधर्म्य-१, वैधर्म्य१, उत्कर्ष-३, अपकर्ष-४, वी-५, अवर्ण्य-६, विकल्य-७, माध्य-८, प्राप्ति-६, अप्राप्ति-१०, प्रसङ्ग-११, प्रतिदृष्टान्त-१२, अनुत्पत्ति-१३, संशय-१४, प्रकरण-१५, अहेतु-१६, अर्थापत्ति१७, अविशेष-१८, उपपत्ति-१६, उपलब्धि-२०, अनुपलब्धि- 15 २१, नित्य-२२, अनित्य-२३, कार्यममा-२४ ॥
तत्र माधhण प्रत्यवस्थानं माधर्म्यममा जातिर्भवति। अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्, घटवदिति प्रयोगे ते साधर्म्यप्रयोगेणैव प्रत्यवस्थानम्। यद्यनित्यघटमाधाटतकत्वादनित्यः शब्द दृष्यते, तर्हि नित्याकाशमाधादमूर्तत्वावित्यः प्राप्नोतौति ॥ १॥ 20
वैधण प्रत्यवस्थानं वैधय॑समा जातिः। अनित्यः शब्दः, कृतत्वात्, घटवदित्यत्रैव प्रयोगे वैधय॑णोक्ते वैधन्य॑णैव प्रत्यक
11
