________________
बौद्धमतम् ।
पुंसो धमो दृष्टमात्री धनंजयं ज्ञापयेत् । न चैवं ज्ञापयति । अतः सपक्षमत्त्वं रूपम् ॥ तथा यदि विपचासत्त्वं रूपं न स्यात्, नदा धमः साध्यरहिते विपचे जलादावपि वझिमनुमापयेत् । न चैवमनुमापयति। तेन विपक्षासत्त्वं रूपम् ॥ अथवा । अनित्यः शब्दः, काकस्य कार्यत्वात् । अत्र न पक्षधर्मः। । अनित्यः शब्दः, श्रावणत्वात् । अत्र सपक्षविपक्षाभावादेव न सपक्षमत्त्वविपक्षासत्त्वे । अनित्यः शब्दः, प्रमेयत्वात्, पटवत् । लोहलेख्यं वज्र, पार्थिवत्वात्, द्रुमादिवत् । सलोमा मण्डकः, उत्सुत्योत्लुत्यगमनात्, हरिणवत्। निलीमा वा हरिणः, उत्सुत्योत्सुत्यगमनात्, मण्डूकवत् । एम्बनित्यत्वादिमाध्यविपर्यये 10 ऽपि हेतूनां वर्तनान विपक्षामत्त्वम् ॥ तत एतानि चौणि समुदितानि रूपाणि यस्य हेतोर्भवन्ति, म एव हेतुः खमाध्यस्य गमको भवति, नापरः । नन्वेवंलक्षण हेतवः कति भवन्तीति चेत् । ननूनं पुरापि एतल्लक्षण अनुपलब्धिखभावकार्याख्यास्त्रय एव हेतव इति। एषामुदाहरणानि प्रागेवोपदर्शितानि, 13 तथापि पुनः स्वभावहेतुरुदाहियते । सर्व क्षणिकमिति पक्षः । सत्त्वादिति हेतुः। अयं हेतुः सर्वस्मिन्वर्तत इति पक्षधर्मत्वम् । यत्मत्तत्वणिकं यथा विद्युदादौति सपक्षमत्त्वम् । यत्क्षणिकं न भवति, तत्मदपि न भवति, यथा खपुष्पम् । अत्र चणिकविपचे नित्ये क्रमयोगपद्याभ्यामर्थक्रियालक्षणस्य सत्त्वस्थानुपपत्तितो 20 नित्यात्मत्त्वस्य व्यावृत्तिरिति विपक्षामत्वम् । सर्वमित्युपनयः, मत्त्वात्सर्वं चणिकमिति निगमनम् । एवमन्य हेतवपि ज्ञेयम् ।
