Page Text
________________
સમયસાર : આત્મખ્યાતિ
હવે આચાર્યવર્ય અમૃતચંદ્રજી નીચેની ગાથાના ભાવનું સૂચન કરતો ઉત્થાનિકા સમયસાર કળશ (૨) પ્રકાશે છે -
अनुष्टुप्
तद् ज्ञानस्यैव सामर्थ्यं विरागस्य च वा किल ।
यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भुंजानोऽपि न बध्यते ॥१३४॥
તે જ્ઞાનનું જ સામર્થ્ય, ને વિરાગનું વા ખરે !
જે કોઈ કર્મથી કર્મ, ભોગતાં ય બંધાય ના. ૧૩૪ અમૃત પદ-(૧૩૪)
જ્ઞાન તણું સામર્થ્ય તેહ છે, વા વૈરાગ્ય તણું જ ખરે !
કર્મોથી જે કર્મ ભોગ'તાં, કોઈ ન બંધન સ્પર્શ કરે... જ્ઞાનતણું સામર્થ્ય. ૧
ભોગી છતાં યે યોગી એ તો, જ્ઞાની સાચો જેહ ઠરે,
ભગવાન અનુભવ અમૃત સિંધુ, નિત્ય નિમજ્જન તેહ કરે... જ્ઞાનતણું સામર્થ્ય. ૨
અર્થ - - તે ખરેખર ! જ્ઞાનનું જ સામર્થ્ય છે અને અથવા વિરાગનું જ સામર્થ્ય છે, કે જે કોઈ પણ કર્મોથી કર્મ ભોગવતાં છતાં બંધાતો નથી !
‘અમૃત જ્યોતિ’ મહાભાષ્ય
જ્ઞાન વૈરાગ્ય સાથે અને વૈરાગ્ય જ્ઞાન સાથે હોય છે, એકલાં ન હોય.’' - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, અં. ૮૬૪ ‘‘મહિમા સમ્યક્ જ્ઞાન કી, અરુ વિરાગ બલ જોઈ,
ક્રિયા કરત ફલ ભુંજતેં, કરમ બંધ નહિ કોઈ.'' - શ્રી બના. કૃત સ.સા. નિર્જરા અ. ૩
પરમર્ષિ અમૃતચંદ્રજીએ આ પછીની ગાથાના ભાવનું સૂચન કરતો આ પરમ તત્ત્વ નિષ્કર્ષ રૂપ ઉત્થાનિકા કળશ પ્રકાશ્યો છે यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भुंजानोऽपि न શાની અબંધ : જ્ઞાનનું વધ્યુતે - કોઈ કર્મો વડે કર્મ ભોગવતાં છતાં જે બંધાતો નથી, તે ખરેખર ! સામર્થ્ય વા વૈરાગ્યનું સામર્થ કાં તો જ્ઞાનનું જ સામર્થ્ય છે, કાં તો વિરાગનું જ સામર્થ્ય છે, અથવા જ્ઞાન-વૈરાગ્ય એ બન્નેનું સામર્થ્ય છે तद् ज्ञानस्यैव सामर्थ्यं विरागस्य च વાતિ । અર્થાત્ ‘કર્મોથી' મન-વચન-કાયાની નાના પ્રકારની ઉપભોગાદિ ક્રિયાથી ‘કર્મને' નાના પ્રકારના પૂર્વ કર્મના ઉદય રૂપ કર્મને ‘કોઈ’ - અકળ સ્વરૂપવાળો વિરલો શાની ભોગવે છે, છતાં કર્મોથી બંધાતો નથી ! - એ પરમ આશ્ચર્યકારી અદ્ભુત ઘટનાનું રહસ્ય એ છે, કે તે તેમ બનવા પામે છે તે જ્ઞાનના જ સમર્થપણાને લઈને અને (અથવા) ‘વિરાગ'ના જ - વીતરાગ ભાવના જ સમર્થપણાને લઈને બનવા પામે છે.
-
આકૃતિ જ્ઞાન વા વૈરાગ્યનું સામર્થ્ય → કર્મ ભોગવતાં છતાં કર્મથી ન બંધાય
બનારસીદાસજીએ આપેલા સપ્ત દૃષ્ટાંત
-
પરમાર્થ મહાકવિ અમૃતચંદ્રજીના આ તત્ત્વ અમૃતસંભૃત કળશના બીજભૂત ભાવને સપ્ત દૃષ્ટાંતથી ઓર બહલાવીને કવિવર બનારસીદાસજી પોતાની અનન્ય લાક્ષણિક શૈલીથી કવે છે કે - (૧) જેમ રાજા ‘કૌતુક સ્વરૂપ' - કુતૂહલ સ્વરૂપ નીચ કર્મ કરે તે ભલે ‘કૌતુકી' - કુતૂહલી કહેવાય, પણ તે રાજાને રંક કોણ કહે ? (૨) જેમ વ્યભિચારિણી વ્યભિચાર વિચારે છે, તેનો જારમાં જ પ્રેમ છે ને
૨૦૨
| SR No. | 022416 |
| Book Title | Samaysara Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhagwandas Mansukhbhai Mehta |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | |
| Total Pages | 952 |
| Language | Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Book_Devnagari |
| File Size | 26 MB |