________________
5. વૃષભદાસ શેઠની કથા - (૧૦૭) 6 જેમાં ઉછળતા કલ્લોલની માળાએ જાણે ગગનને ગ્રાસરૂપ કર્યું હોય નહી ! તેવી રીતે ફીણ વળી રહ્યાં હતાં ! તે ફીણ નવા ચંદ્રોદયનો ભ્રમ કરાવે છે, તે જોવાને ત્યાં આકાશમાં દેવતાઓ આવ્યા છે ! એવો આ સમુદ્ર કલ્પાંતકાળના જળધર (મેઘ)ના શબ્દો જેવા મોજાંઓથી ગાજતો છે અને મત્સ્ય, પ્રવાલ આદિના શબ્દથી કિલકિલાટ કરી રહ્યો છે, ત્યાં વહાણવટીએ તેમની પાસે ઉતરવાના બદલામાં પેલા બે અશ્વો માગ્યા. ત્યારે તેણે કહ્યું. “અશ્વો તો શું, યોગ્ય રકમ સિવાય કોડી પણ નહીં મળે.' ત્યારે વહાણવટીએ કહ્યું : “ભલે તેમ કરો, તમે તમારી મેળે ઉતરો, હું સાથે નહીં આવું.” તે સાંભળીને કમળશ્રીએ કહ્યું : “ચાલો, આપણે આકાશગામી અશ્વ ઉપર બેસીને તથા જળગામીને હાથે ઝાલીને સમુદ્ર ઉતરીને ઘેર જઈએ.” એમ કહી તેઓ તેમ કરીને ઘેર પહોંચ્યા. કહ્યું છે કે : અશ્વ, શસ્ત્ર, શાસ્ત્ર, વીણા, વાણી, નર અને સ્ત્રી, એઓ જેવા પુરુષને હસ્તે જાય, તેવી રીતે તે યોગ્ય કે અયોગ્ય થાય છે.
એકદા સમુદ્રદત્તે પેલો ગગનગામી અશ્વ સુદંડ રાજાને આપ્યો. રાજાએ તેને અર્ધ રાજય આપ્યું. વળી પોતાની પુત્રી અનંગસેનાને પણ તેની સાથે પરણાવી. આ પ્રમાણે સમુદ્રદત્ત બહુ સુખી થયો, તેથી તે દાન પૂજાજિક કાર્યો કરવા લાગ્યો. લક્ષ્મી મળી તો તે ભોગવવી અને દેવી. વિદ્યા મળી તો વિવેકી થવું. કોઈક ભાગ્યવંત જીવને જ લક્ષ્મી, ભોગ અને દાનને અર્થે, વિદ્યા વિવેકને અર્થે અને કીર્તિ સ્વર્ગ તેમ જ મોક્ષને અર્થે થાય છે.
પછી રાજાએ ગગનગામી અશ્વ પોતાના વૃષભદાસ શેઠને રક્ષણને અર્થે સોંપ્યો. કહ્યું છે કે : પાપમાંથી પાછા ફેરવે, હિતમાં જોડે, ગુપ્ત વાતો ઢાંકે, ગુણોને પ્રગટ કરે, આફતમાં ત્યાગ ન કરે, અવસરે આપે, આ ૬ સન્મિત્રના લક્ષણ છે. તેનું તે મહાયને પાલન કરવા લાગ્યો. એકદા તેણે મનમાં વિચાર્યું કે : “અહો ! આ આકાશગામી અશ્વ છે, તો તેનો ઉપયોગ શા માટે ન કરવો જોઈએ ? કહ્યું છે કે : જયાં સુધી આ કલેવરરૂપી ગૃહ સ્વસ્થ છે, વૃદ્ધાવસ્થા આવી નથી, ઇંદ્રિયોની શક્તિ હણાઈ નથી, અને આયુષ્ય ક્ષીણ થયું નથી, ત્યાં સુધીમાં પંડિત પુરુષે આત્માના હિતને અર્થે મહા પ્રયત્ન કરવો; કારણ કે, ઘર સળગી ઉઠ્યા પછી કૂપ (કૂવો) ખોદવો તે ઉત્તમ ઉદ્યમ નિષ્ફળ છે.”
