________________
આદિ અને (૪) સનખ૫દ-નખ સહિત પગવાળાં. ઉદા. સિંહ, વાઘ, દીપડા, રીંછ, શિયાળ, બિલાડી, કૂતરે, લેકડી. સસલું, ચિત્ર આદિ.
પરિસર્પ સ્થલચરપંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છવના બે પ્રકાર છે – (૧)-ઉરઃ પરિસર્પ-પેટે ચાલનારું. ઉદા. સાપ, નાગ, અજગર, અને (૨) ભુજપરિસર્પ–પેટે પણ હાથની મદદથી ચાલનારાં. ઉદા. નોળીઓ, કાકીડે, ગરેલી, ઉંદર, સરડો, ગધે, બ્રાહ્મણી, હાલીની, જાહક આદિ.
ખેચર (આકાશમાં ચાલનારાં-પાં વાળા) પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવના ચાર પ્રકાર છે – (૧) ચર્મ–ચામડાની પાંખોવાળાં. ઉદા. વાળ, ભારંડ, સમવાયસ, ચામાચિડિયાં આદિ (૨) રેમ–પીછાંની પાંખવાળાં. ઉદા. હંસ, કલહંસ, કપોત, મેર, કાગડા, ઢંક, કંક, ચકવાક, ચકોર, કૌંચ, સારસ, કંજિલ, કુક્કડ, પોપટ, લાવરી, હારિત, કેકીલ, ચાક, બગલો, ચાતક, ખંજન, સમડી, ચકલો, ચકલી, દેવચકલી, ગીધ, સુઘરી, સ્પેન, સારિકા, શતપત્ર, ચંડળ, કુંભકાર, ટીટોડો, દુર્ગા, ઘુવડ આદિ (૩) સમુદ્રક અથવા સમુદ્. ૧ અને (૪) વિતત. ઉપરના ચારમાંના ચર્મ અને રામ એ બે પ્રકારને ખેચર જીવ (પંખીઓ) અઢીદ્વીપ રૂપ મનુષ્ય લેકમાં હોય છે; બાકીના સમુદ્રક અને વિતત એ બે પ્રકારના ખેચર જીવ મનુષ્ય લેકમાં હોતા નથી, પરંતુ તેની બહારના દ્વીપ સમુદ્રમાં હોય છે. સમુદ્રક ખેચરજીવની પાંખે ડાબડાની માફક બિડાયેલી હોય છેજયારે વિતત ખેચર જીવની પાંખો વિસ્તૃત અથવા ખુલ્લી હોય છે. અસંજ્ઞી અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય:
અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્યને પણ સંમૂર્ણિમ જન્મ હોય છે, તેને દ્રવ્યમન હેતું નથી. તે અઢીદીપમાં રહેલ ગર્ભજ મનુષ્યના વિષ્ટા, મૂત્ર, કફ, નાકનામેલ, ઉલટી, પરૂ, પિત્ત, લોહી, વિર્યપરિત્યાગ, સ્ત્રીપુરૂષસંગ, મડદાં, ગટર, નગરખાલ આદિ અચિસ્થાનમાં સ્વયમેવ ઉત્પન્ન થાય છે.?
જુઓ જીવ વિચાર પ્રકરણ ગા. ૨૩
