________________
૧૭૫
અમલ કરવા શકિતમાન નથી. તિર્યંચગતિના જીવો ઘણા ખરા તે પરવશ હોય છે અને જે સ્વતંત્ર હોય છે તે એટલા કર્મવશ બનેલા છે કે તે પિતાની સંજ્ઞા-વાસના સંતોષવાથી અધિક કંઈ પણ કરવા શકિતમાન નથી. દેવ છવ એટલા ભગપ્રધાન છે કે તેને પિતાના ભોગમાંથી મુકત બનવું દુષ્કર છે તે કારણે સમજવા છતાં વ્રત, નિયમ આદિની તેને વૃત્તિ જ નથી. આમ આ ચાર પ્રકારના સંસી જીવમાં માત્ર એક મનુષ્ય જ એ છે કે જે હિત અહિત, સાર અસાર, હેય ય ઉપાદેય આદિ જાણી, વિચારી, સમજી, વિવેક વાપરી હેયને ત્યાગી ઉપાદેયને અંગીકાર કરવાને તક મેળવી શકે છે. જે આવી તક મેળવી ચે છે તે શ્રદ્ધા, સંયમ અને તપ આદિને લાભ પણ ઉઠાવી શકે છે.
પુરૂષાર્થ ચાર છે: (૧) ધર્મ, (૨) અર્થ, (૩) કામ અને (૪) મોક્ષ. આ ચારમાંના કામ અને મેક્ષ એ બે પુરૂષાર્થ સાધ્ય છે; જ્યારે અર્થ એ કામનું અને ધર્મ એ મોક્ષનું સાધન છે. વિવેકી જીવ આ વસ્તુ સહજ સમજી શકે તેમ છે. '
સંસાર-જન્મમરણની રેંટ-ઘટમાળ જીવને કઠવા-ખટકવા માંડતાં તેને સંસારની અસારતાનું ભાન થાય છે અને એ તેના વિકાસનું બીજ છે. આ બીજને પોષણ મળતાં તેની આ માન્યતા તેને શ્રદ્ધારૂપે પરિણમે છે. અર્થાત તેને તેની પ્રતીતિ થાય છે, ત્યારે તે ઉપશમ અને વધીને ક્ષાયિક અવિરત સમ્યગ્રષ્ટિ પણ બને છે. જીવ ક્ષાયિક સગમ્યદૃષ્ટિ બનતાં કર્મબંધનું પહેલું કારણ મિથ્યાત્વ નષ્ટ થતાં તેનામાં રહેલ અલ્પ યા વિશેષ જ્ઞાન સમ્યગ બનાવે છે. તેની શ્રદ્ધાના કારણે તેને સંસાર પર સંસારની અસારતા . નિવેદ-ખેદ ઉદાસીનતા જાગે છે, પરિણામે તેને કર્મબંધનથી છૂટવાની-મુકત બનવાની તમન્ના જાગે છે.
