________________
ઇન્દ્રિયને આકાર એ નિવૃત્તિ છે. ઈન્દ્રિયનો અંતરંગ આકાર એ અત્યંતરનિવૃતિ અને બાહ્ય આકાર એ બાલ્યનિવૃત્તિ છે.
ઇન્દ્રિયની પટુતા–તેની વિષયગ્રહણ કરવાની શકિત એ ઉપકરણ છે.
ભાવેન્દ્રિયના પણ બે પ્રકાર છે: (૧) લબ્ધિ અને (૨) ઉપયોગ.૧ જીવન જ્ઞાનાવરણકર્મને ક્ષયે પશમ એ લબ્ધિ-શકિતવિશેષ છે. આ લબ્ધિ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની છવની લાયકાત વ્યકત કરે છે. ' જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અર્થે જીવઠારા સધાતું ઇન્દ્રિયનું યોગ્ય સન્નિધાન–ક્રિયા એ ઉપગ છે.
ઈન્દ્રિય પાંચ છેઃ- (૧) સ્પર્શન, (૨) સ્તન, (૩) પ્રાણ, (૪) ચક્ષુ અને (૫) શ્રોત્રર. સ્પર્શનેન્દ્રિયનો વિષય આઠ સ્પર્શ (શીત, ઉષ્ણ, હલકું, ભારે, ચીકણું, લુચ્છું, મૃદુ-સુવાળું અને ખર-ખચડું) પારખવા અને અનુભવવાન; રસનેન્દ્રિય વિષય પાંચ રસ હતી, કષાયેલ, કડ, ખાટે અને મીઠે-ખારે) પારખવા અને અનુભવવાને; ધ્રાણેન્દ્રિયનો વિષય બે ગંધ (સુગંધ અને દુર્ગધ) પારખવા અને અનુભવવાને; ચક્ષુરિન્દ્રિયનો વિષય પાંચ વર્ણ (શુકલ, પીત, રક્ત, નીલ અને કૃષ્ણ), રૂપ, આકારાદિ પારખવા અને અનુભવવાને અને શ્રોત્રેન્દ્રિય વિષય શબ્દ સાંભળવા, પારખવા અને અનુભવવાનો છે.
મન ઇન્દ્રિય નથી; પરંતુ અનિષ્ક્રિય છે. સંસી છવને દ્રવ્યમન હોય છે; અસંરી જીવને દ્રવ્યમાન હોતું નથી.૪ •
ઉપરોક્ત પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠા મન એ દરેક દ્વારા જીવને મતિજ્ઞાન થાય છે; જ્યારે તેને મનદ્વારા મતિપૂર્વક એવું શ્રતિજ્ઞાન થાય છે.૫ ૧. જુઓ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ. ૨ સૂત્ર ૧૮
, અ. ૨ સૂ. ૨૦ , અ. ૨ સૂ. ૧૯,૨૧ - અ. ૨ સૂ. ૨૫
અ. ૨ સૂ. ૨૨
૮ ૯ ૦ ૦
