________________
૪૯
સંસારી જીવને કાર્મણગ હોય છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રકારે તેને વિગ્રહગતિમાં કાર્મગ કહ્યો છે.૧
પૂર્વ સ્થાને દેહ તજતાં પહેલાં જીવ તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવ અને નારક એ ચાર ગતિમાંની કોઈ એક ગતિનું આયુષ્ય બાંધે છે અને તદનુસાર પૂર્વ સ્થાને દેહ તજતાં જીવને ગતિ, જાતિ, આનુપૂર્વી આદિ નમર્મ રૂપ કાર્મગ નવીન ઉત્પત્તિસ્થાને દોરે છે. * તત્ત્વાર્થસૂત્રકારે વિગ્રહગતિમાં કામણગ જણાવ્યો તે પરથી ફલિત થાય છે કે અવિગ્રહ યા ઋજુ એવી બીજી ગતિ પણ જીવને હોઈ શકે છે. આમ અંતરાલગતિ બે પ્રકારની છેઃ (૧) અવિગ્રહ અને (૨) વિગ્રહ-૨ અવિગ્રહ એવી અંતરાલગતિ:
પૂર્વ સ્થાને દેહ તજી સરળ રેખાએ ગતિ કરી નવીન ઉત્પત્તિસ્થાને પહોંચાડનાર અવિગ્રહગતિ છે. આવી અવિગ્રહગતિ બે પ્રકારના જીવને હોય છેઃ (૧) મૂચમાન અને (૨) સંસારી.
મુમાન (મુક્તિ પામતા) જીવને દેવ છોડતાં પૂર્વ સ્થાને અંતિમ સમયે આહાર હોય છે, પરંતુ કર્મને ઉદય અને સત્તા એ બંને ક્ષય થવાથી અને બંધારણના અભાવે તેને કાશ્મણોગ હેતે નથી. આવો જીવ તેની સ્વાભાવિક એવી અવિગ્રહ–જુગતિએ ઉર્ધ્વમાં રહેલ ઈષતપ્રાગભારા પૃથ્વી–સિદ્ધશિલા પર એકજ સમયમાં પહોંચી જાય છે ત્યાં તેને બહાર હોતો નથી. મુમાન જીવને પૂર્વ સ્થાને દેહ તજતાં એકજ વખત આહાર હોય છે.
સંસારી જીવને અવિગ્રહગતિમાં પણ કાર્મગ સત્તામાં હોય છે. આવા સંસારી જીવને અંતિમ સમયે પૂર્વ સ્થાને દેહ તજતાં આહાર હોય છે, તે પછી એકજ સમયમાં તે અજુગતિએ પોતાના ૧ જુઓ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ. ૨ સૂ ૨૬
અ. ૨ સ્ ૨૭, ૨૮
