________________
૧૦૨૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે હોતા જ નથી, પણ અનુગાહ્ય-અનુગ્રાહક હોય છે. એટલે જણાય છે કે પ્રસ્તુતમાં બન્ને પરસ્પર વિરોધી લેવાના છે, અર્થાત વિરોધી કાર્યજનનતત્પર લેવાના છે. એમાં પણ જો બન્ને અસમબળી હોય તો તો અસમબળ જ વિનિગમક બની, બળવાન ને બાધક બનાવશે ને નિર્બળને બાધ્ય બનાવશે. પણ તો પછી એક બાધક જ બનશે ને બીજો બાધ્ય જ બનશે. બન્ને બન્ને સ્વભાવવાળા નહીં બને. એટલે જણાય છે કે અહીં પરસ્પર તુલ્યબળી અને છતાં પરસ્પર વિરોધી એવા દૈવ-પુરુષકારની વાત છે. અને તો પછી તે તે પ્રસંગે કોણ બાધ્ય બને ને કોણ બાધક બને એમાં એ બેનું બળ વિનિગમક બની શકતું નથી. એટલે ગ્રન્થકાર કહે છે કે આવા પ્રસંગે તે તે કાળ વગેરે આમાં વિનિગમક બને છે. અર્થાત્ તે તે પ્રસંગે તે તે કાળવગેરે જો પુરુષાર્થને અનુકૂળ હોય તો પુરુષાર્થ બાધક બની કર્મનો બાધ કરે છે ને સ્વફળજનન કરે છે. પણ તે તે કાળ વગેરે જો કર્મને અનુકૂળ હોય તો કર્મ બાધક બની પુરુષકારનો બાધ કરે છે ને પુરુષકાર જન્યફળથી વિપરીત એવા સ્વફળનું જનન કરે છે. આવું માનવું યોગ્ય પણ છે, કારણ કે એમાં સમ્યગૂ ન્યાય જળવાઈ રહે છે.
આશય એ છે કે કાર્ય પ્રત્યે કાળ વગેરેને પણ કારણ કહેલ છે. એટલે દૈવ કે પુરુષકાર જ્યારે નિર્ણાયક નથી બનતા ત્યારે કાળાદિ નિર્ણાયક બને છે.
સ્વતંતુલ્યબળી એવા પણ દૈવ-પુરુષકારમાંથી જેને કાળાદિનો સહકાર મળે એનું બળ વધી જવાથી એનું કાર્ય થાય તો એ ન્યાયસંગત છે જ એ સ્પષ્ટ છે. આમાં આવું વિચારી શકાય કે કોઈક જીવને એનું અશાતાવેદનીય કર્મ શર્દીની તકલીફ કરવા મથી રહ્યું છે. એ જીવનો એવા જ બળવાળો પુરુષાર્થ શર્દી ન થાય એવો છે. હવે એ વખતે કાળ વર્ષાકાળ કે શીતકાળ હોય તો એ કર્મને સહાયક બનશે, ને તેથી એ જીવને શર્દી થશે. પણ કાળ જો ઉષ્ણકાળ હોય તો એ પુરુષાર્થને
