________________
"નહી બન.
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૩
૧૦૦૭ ઉત્તરપક્ષ : તમારી વાત સાચી છે. પણ એવા વિશેષ અદર્શી વ્યવહર્તાઓનું આ એક વિષયક જ્ઞાન, અન્ય વિષયના અભાવનું જ્ઞાન.. માત્ર એક વિષયનો જ સ્વીકાર કરવાના અભિમાનવશ થયેલ ભ્રમરૂપ જાણવું. એ તો સ્પષ્ટ છે કે જે ઉભયકૃત છે એને માત્ર એકકૃત માનવું એ ભ્રમ છે.
પૂર્વપક્ષ: તમે જે વિશેષદર્શી વ્યવહેતાની પૂર્વે વાત કરી એ પણ ઉભયકૃત કાર્યને માત્ર દૈવકૃત કે માત્ર પુરુષકારકૃત કહે છે, અને એ વખતે અન્ય કાર્ય માટે, “પુરુષકારકૃત નથી” કે “દૈવકૃત નથી” એવું પણ કહે છે. તો એનો પણ આ ભ્રમ જ બની જશે ને ?”
ઉત્તરપક્ષ : ના, નહીં બને.
પૂર્વપક્ષઃ વિશેષદર્શી વ્યવહર્તાનો ભ્રમરૂપ નહીં, અને વિશેષ અદર્શી વ્યવહર્તાનો એવો જ વ્યવહાર ભ્રમરૂપ.. આ ભેદ શા માટે?
ઉત્તરઃ આ ભેદ વ્યવહતના અભિપ્રાયના ભેદના કારણે છે. આશય એ છે કે વિશેષદર્શી વ્યવહર્તા વિવક્ષિત કાર્યમાં પુરુષાર્થકૃતત્વનો ઉલ્લેખ ભલે નથી કરતો, ઉપરથી નિષેધ કરે છે, છતાં એના અભિપ્રાયમાં ગર્ભિતરીતે એ કાર્યના પુરુષાર્થકૃતત્વનો સ્વીકાર પણ કરે જ છે. માત્ર અલ્પની અવિવક્ષા એ પોતાનો સિદ્ધાન્ત છે ને એને અનુસરીને નિષેધ છે. જ્યારે વિશેષ અદર્શી વ્યવહર્તા ગર્ભિત રીતે પણ એ કાર્યમાં પુરુષાર્થકતત્વનો સ્વીકાર કરવા તૈયાર નથી. એટલે નય-દુર્નયની જેમ એક સમ્ય છે, એક મિથ્યા ભ્રમાત્મક છે.
હવે, “વિવક્ષિત કાર્ય પ્રત્યે દૈવ-પુરુષકાર બન્ને કારણ નથી, પણ અન્યો નિરપેક્ષ એવું કોઈપણ એક જ કારણ છે. કારણ કે જે સાપેક્ષ હોય તે અસમર્થ હોય છે. આવું નિશ્ચનયવાદીએ પૂર્વે જે કહેલું એ અંગે વ્યવહારનયવાદી કહે છે.
બીજ સર્વત્ર કે સર્વદા હોતું નથી.. આવી જે વાસ્તવિકતા છે એ જણાવે છે કે એને સ્વોત્પત્તિમાં કોઈ અન્ય હેતુની અપેક્ષા છે.
