________________
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ... આ મોક્ષમાર્ગ એ જયોગ છે. એના ઘટકરૂપ સમ્યગ્દર્શન વગેરેની યોગ-ક્ષેમાત્મકસિદ્ધિમાં જિનાજ્ઞાપાલનરૂપ આર્થવ્યાપારાત્મક ઈશાનુગ્રહ અલબત્ માન્ય જ છે, પણ જે રીતે પાતંજલ વિદ્વાનો એકાન્ત મહેશાનુગ્રહથી જ એ માને છે એ જ માન્ય ન હોવાથી એનું સોળમી બત્રશીમાં નિરાકરણ કર્યું છે. એમ યોગની સિદ્ધિમાં દેવ અને પુરુષકાર બન્ને માન્ય છે જ. પણ એકાન્ત દેવથી જ કે એકાન્ત પુરુષકારથી જ જે અહીં સિદ્ધિ મનાય છે તે માન્ય નથી. તો એ કઈ રીતે માન્ય બને છે? એનો વિચાર કરવામાં આવશે.
તાત્ત્વિક રીતે દેવ અને પુરુષકાર આ બન્ને તુલ્ય છે. અર્થાત વિવક્ષિત એક કાર્ય કરવામાં જેવીદૈવની પ્રધાનતા છે એવી જ પુરુષાર્થની પ્રધાનતા છે. કારણ કે બન્ને એક બીજાનો સહકાર પામીને જ વિવક્ષિત કાર્ય કરી આપે છે. આમાં દૈવ એ કર્મસ્વરૂપ છે અને પુરુષાર્થ એ આત્મવીર્યસ્વરુપ છે. દૈવ સ્વરૂપયોગ્યતાનું ઘટક છે. જ્યારે પુરુષાર્થ સહકારીયોગ્યતાનો ઘટક છે. આશય એ છે કે ત્રસનામકર્મ, પંચેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ, મનુષ્યગતિનામકર્મ.. આ બધી જીવવિપાકી કર્મપ્રકૃતિઓ છે. એ પ્રકૃતિઓનો ઉદય જીવને એવું સ્વરૂપ બક્ષે છે કે જેથી એમાં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન- ચારિત્રરૂપી યોગની સિદ્ધિ થઈ શકે. માટે દેવ સ્વરૂપયોગ્યતાનું ઘટક છે. હવે આવી સ્વરૂપયોગ્યતા તો અબજો માનવીઓને મળી છે. પણ યોગ્ય પુરુષાર્થરૂપી સહકારી જેમને મળે છે તેઓને જ યોગમાર્ગની સિદ્ધિ થાય છે. તેથી પુરુષાર્થ એ સહકારીયોગ્યતાનો ઘટક છે.
હવે, અચરમાવર્તવર્તી જીવ સર્વવિરતિને ઉચિત બધી જ ક્રિયાઓનો પુરુષાર્થ કરે છે છતાં એને યોગમાર્ગ સિદ્ધ થતો નથી. એ જણાવે છે કે દેવ અનુકૂળ નથી. દેશના અર્ધપુગલ પરાવર્તમાં આવી ગયેલા જીવોને દૈવ અનુકૂળ હોવા છતાં જ્યાં સુધી જીવ પુરુષાર્થ કરતો
