________________
૯૮૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે (૩) તે તે દર્શનકારો જે વિશેષતાઓ દર્શાવે છે એમાં પ્રાયઃ પરસ્પર વિરોધ છે. જેમકે વેદાન્તીઓના મતે આત્મા નિત્ય જ છે, કેમકે આ વિશ્વરૂપ પ્રપંચનો એ આધાર બૌદ્ધોને મતે આત્મા અનિત્ય જ છે, કારણ કે અર્થકારિતા સ્વભાવભેદ સાથે સંકળાયેલી છે. અર્થાત્ એકના એક સ્વભાવથી બે કાર્ય થઈ શકતા નથી. તેથી કાર્યભેદે સ્વભાવભેદ માનવો જરૂરી છે અને સ્વભાવભેદ થાય તો વસ્તુભેદ થઈ જ જાય. માટે આત્મા વગેરે બધું જ ક્ષણિક છે.
(૪) ફળનો અભેદ હોવાથી દેવોમાં ભેદ માનવો જરૂરી નથી. આશય એ છે કે ક્લેશલય એ ફળ છે. ગુણોના ચોક્કસ પ્રકારના પ્રકર્ષવાળો જે પુરુષ હોય તેની આરાધનાથી આ ફળ મળે જ છે. એ આરાધ્ય પુરુષને એકાન્ત નિત્ય માનો કે એકાન્ત અનિત્ય માનો.. આ ફળ તો પરમાર્થથી સમાન રીતે મળે જ છે. તે પણ એટલા માટે કે ભાવથી તો ગુણપ્રકર્ષઅંગેનું બહુમાન જ ફળપ્રદ હોય છે. અને એ તો મુક્તવગેરે બધા પ્રત્યે સમાન રીતે રહેલ જ છે.
આશય એ છે કે સાધકને ઈશ્વરપ્રત્યે બહુમાન જે જાગે છે તે, ઈશ્વરમાં નિત્યતા કે અનિત્યતા.. સર્વગત કે અસર્વગતત્વ... અનાદિશુદ્ધતા કે સાદિશુદ્ધતા.. આ બધું જોવાના કારણે નહીં, પણ ગુણપ્રકર્ષ જોવાના કારણે. એટલે નિત્યાદિ અંશ બહુમાન પ્રત્યે અકિંચિત્કર છે. વળી ક્લેશ ક્ષય વગેરે રૂપ જે ફળ મળે છે તે તો આ બહુમાનના કારણે જ. એટલે મુક્તિવગેરેને માનનાર તે તે સાધકોને સમાન રીતે બહુમાન હોવાથી સમાન ફળ મળે જ છે. પછી નિત્યતા વગેરેનો ભેદ નિમ્પ્રયોજન હોવો સ્પષ્ટ જ છે.
ભારતમાં ઉદ્દભવ પામેલા બધા ધર્મોના પાયો એક સમાન છે. બધા જ આત્મતત્ત્વ માને છે. પછી ભલે એના સ્વરૂપમાં મતભેદ હોય. આ આત્મતત્ત્વને બીજું કંઈક અનાદિકાળથી વળગેલું છે જેના કારણે એનું સંસારભ્રમણ ચાલુ ને ચાલુ છે. આ જે વળગેલું છે એને
