________________
૬૫૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે શંકા - શું અન્યદર્શનકારોની મોક્ષ સુધી નજર પહોંચી છે? શું તેઓ યોગને સમજી શકે છે કે જેથી એની વિચારણા કરી શકે ?
સમાધાન - હા, આર્યભૂમિનો આ પ્રભાવ છે. આશય એ છે કે આપણે ત્યાં આર્યદેશ-અનાર્યદેશ... એવા વિભાજન આવે છે. આ વિભાજન શાના આધારે છે? એ વિચારીએ તો જણાય છે કે વર્તમાન દુનિયામાં જે ધર્મો પ્રચલિત છે એમાં બે વિભાગ સ્પષ્ટ તરી આવે છે.. એક વિભાગ – ભારતદેશમાં ઉદ્દભવેલા ધર્મોનો.. અને બીજો ભારતની બહાર ઉભવેલા ધર્મોનો. ભારતમાં ઉદ્ભવેલ ધર્મ (દર્શન) ચાહે જૈનદર્શન હોય કે બૌદ્ધ.... ન્યાયદર્શન હોય કે વૈશેષિક. સાંખ્યદર્શન હોય કે વેદાંતદર્શને... બધાનો પાયો એકસમાન છે. જે ભારતની બહાર અસ્તિત્વમાં આવેલા પ્રીસ્તી, મુસ્લિમ, યહુદી વગેરે કોઈ જ ધર્મમાં જોવા મળતો નથી.
ભારતના દર્શનોનો આ સમાન પાયો છે – બધા જ દર્શનો શરીર- ઇન્દ્રિય મન અને પાંચભૂતથી ભિન્ન એવું સ્વતંત્ર આત્મદ્રવ્ય માને છે. વળી આ આત્મદ્રવ્ય અનાદિકાળથી છે એવું પણ બધા જ માને છે, એમાં કોઈ અપવાદ નથી.. ક્ષણિક આત્મવાદી બૌદ્ધ પણ સંતાન-પરંપરાથી એને અનાદિ માને જ છે. આત્માને અનાદિ માનવાનું કારણ સ્પષ્ટ છે કે, જેમ પાણીમાં વલોણું કરવાથી ક્યારેય માખણ મળી શકતું નથી. અથવા જેમ રેતીને પીવાથી ક્યારેય તેલનું એક બુંદ પણ મળી શકતું નથી. એમ જડ પદાર્થો પર ગમે એટલી પ્રક્રિયા કરો... એમાં ચૈતન્ય પ્રગટાવી શકાતું નથી. એટલે વર્તમાન ક્ષણે ચૈિતન્યથી ધબકતો પદાર્થ, પૂર્વક્ષણે પણ ચેતનાવંત જ હતો.. વળી પૂર્વેક્ષણે એ ચેતનાવંત હતો.. તો એની પૂર્વેક્ષણે પણ એમાં ચૈતન્ય ધરબાયેલું જ હતું. આવી પૂર્વ- પૂર્વ ક્ષણોમાં કોઈ છેડો માની શકાતો નથી. કારણ કે જે છેડો (= આઘક્ષણ) માનવામાં આવેએની પૂર્વેક્ષણમાં જો ચૈતન્ય સ્કુરાયમાણ ન હોય તો એ આધક્ષણમાં પણ ચૈતન્ય આવી શકે જ નહીં. માટે દરેક ભારતીયદર્શનોએ આત્માને અનાદિ માન્યો છે.
