________________
૬૧૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે કૂટસ્થનિત્યતા ન રહે. હવે જો નથી કરતા, તો એ સહકારી અકિંચિત્કર બનવાથી “એ સહકારી છે, બીજા સહકારી નથી...” આવો ભેદ પણ શું ? વળી કૂટનિત્યમાં તો સહકારી પ્રાપ્તિ અને અપ્રાપ્તિ એવા બે ધર્મો શી રીતે સંભવી શકે? માટે જીવાદિવસ્તુઓને કૂટસ્થનિત્ય માનવી યોગ્ય નથી, પણ પરિણામી નિત્ય માનવી - અર્થાત નિત્યાનિત્ય માનવી એ જ યોગ્ય છે તો જ એમાં અહિંસાદિ ધર્મસ્થાન સારી રીતે ઘટી શકે છે, એ વિના નહીં... આટલી વાત નિશ્ચિત થઈ.
હવે આગામી લેખમાં જીવાદિને એકાન્ત ક્ષણિક માનવામાં પણ અહિંસાદિ સંભવતા નથી એ જોઈશું.
લેખાંક
ધર્મવાદ દ્વારા ધર્મસાધન અંગે વિચારણા કરવી જોઈએ. તે તે દર્શનના પાયાના સિદ્ધાંત કેવા હોય તો અહિંસા-સત્ય વગેરે ધર્મસાધનો
સુઘટ બને એની ચર્ચા કરીને નિર્ણય કરવો જોઈએ. આ વિષયમાં, આત્માને એકાન્ત નિત્ય-(કૂટસ્થ નિત્ય) માનનાર સાંખ્ય વગેરે દર્શનોના મતે આ અહિંસાદિ ધર્મસાધનો ઘટી શકતા નથી એ આપણે ગયા લેખમાં વિચારી ગયા... હવે જેઓ આત્મા વગેરેને એકાત્તે અનિત્ય-ક્ષણિક માને છે. એટલે કે આત્મા વગેરે બધી ચીજ ક્ષણિક છે. પ્રથમ ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે, બીજી ક્ષણે નાશ પામી જાય છે. આવું માનનાર બૌદ્ધદર્શન (સુગતદર્શન)ના મતે પણ અહિંસાદિ મુખ્ય રીતે ઘટી શકતા નથી એ વાત આપણે આ લેખમાં જોવી છે. એ માટે સૌ પ્રથમ બૌદ્ધદર્શનની પાયાની વાતોને જાણીએ...
લોકવ્યવહારમાં એમ કહેવાય છે કે મુગર-દંડ-પથ્થર વગેરે ઘડા પર પડે તો ઘડો નાશ પામી જાય છે. અર્થાત્ મુદ્ગરપાત કે દંડપાત વગેરે ઘટનાશનું કારણ છે. આના પર બૌદ્ધ એમ કહે છે –
