________________
૬૦૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે તથા, આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય હોય તો એને કર્મબંધ પણ શી રીતે સંભવે ? વિવક્ષિતકર્મથી અબદ્ધ આત્મા, એ કર્મના બંધ પછી બદ્ધ બને કે અબદ્ધ જ રહે ? જો બદ્ધ કહેશો તો અબદ્ધમાંથી બદ્ધ થવાના કારણે કૂટસ્થનિત્યતા ન રહે. જો અબદ્ધ જ કહેશો તો આત્મા બદ્ધ જ નથી, પછી મુક્ત પણ શી રીતે થશે? કારણકે જે બદ્ધ હોય તે જ મુક્ત થાય છે. એટલે આત્માને ફૂટસ્થનિત્ય માનવામાં કર્મના બંધ - મોક્ષ સંભવી શકતા નથી. એ જ રીતે સુખ-દુઃખ, જ્ઞાનીઅજ્ઞાની... ક્રોધી-ક્ષમાશીલ... વગેરે કશું પણ સંભવી શકતું નથી. કેમકે આત્મામાં જો કોઈપણ ફેરફાર ક્યારેય પણ શક્ય ન હોય તો સુખી આત્મા ત્રણે કાળમાં હંમેશા સુખી જ રહેવો જોઈએ. દુઃખી આત્મા હંમેશા ત્રણે કાળમાં દુઃખી જ રહેવો જોઈએ. એમ ક્રોધી હંમેશા ક્રોધી... ક્ષમાશીલ હંમેશા ક્ષમાશીલ... આમાં ક્યારેય પણ કોઈપણ ફેરફાર થવો ન જોઈએ... વળી ક્રોધ-ક્ષમા વગેરેની માત્રામાં પણ ક્યારેય પણ ફેરફાર ન જ થવો જોઈએ... કારણકે એ થાય તો કૂટસ્થનિત્યતા સંભવી ન શકે.
શંકા - આત્માને નિત્ય તો આપણે પણ માનીએ છીએ. પછી આ બધી અસંગતિઓ આપણને પણ આવશે જ ને ?
સમાધાન - ના, કારણ કે નિત્ય-નિત્ય માનવામાં પણ ઘણો ફરક છે. એ લોકો આત્માને કૂટનિત્ય માને છે, જયારે આપણે એને પરિણામીનિત્ય માનીએ છીએ. એટલે કે તેઓ એવું માને છે કે આત્મા ક્યારેય પણ કોઈપણ રીતે – કોઈપણ સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થતો નથી કે નાશ પામતો નથી... જેવો છે એવો જ - સંપૂર્ણ સ્વરૂપે એવો જ - અંશમાત્ર પણ ફેરફાર વિનાનો હંમેશા રહે છે. જયારે આપણે એમ માનીએ છીએ કે આત્મા આત્મદ્રવ્યસ્વરૂપે જ ઉત્પાદ-વિનાશ પામતો નથી... એટલે કે એ રૂપે જ એ નિત્ય છે. પણ આત્માનું માત્ર આટલું જ (= દ્રવ્યાત્મક જ) સ્વરૂપ છે એવું નથી, એનું કથંચિદ્ ભિન્ન એવું પર્યાયાત્મક સ્વરૂપ પણ છે. એટલે કે મનુષ્ય-દેવાદિ
