________________
( ૧૨) શત્રુ, નીચ તથા દારૂના અપરાધિઓ અને મૂર્ખ તથા લોભીઓને પણ કદી વિશ્વાસ કરે નહિ. દેવ તથા ગુરૂની સેવા, પ્રજાનું પાલન અને પિષ્ય વર્ગના પિષણનું કામ બીજાના હાથમાં સોંપવું નહિ. સંપત્તિ સમયમાં છકી જવું નહિ તેમ વિપત્તિમાં ધીરજ ન છોડવી; એ બેઉ લક્ષણ વિદ્વાને એ ઉત્તમ ગણેલ છે. યશને કરવાવાળા તથા અસંખ્ય શાસ્ત્ર, દાન, ભેજનશાળાઓ, પરબ, પ્રાસાદે તથા જળાશયોથી પૃથ્વીને શણગારવી. શત્રુઓના વંશને નિર્મલ કરવો; મિત્રના વંશનું પોષણ કરવું; ત્રણ શક્તિઓ, ચાર ઉપાય, સાત અંગ, અને ત્રિવર્ગ એટલાનું પ્રયત્નવડે નિરતર રક્ષણ કરવું. ઉત્સાહ, મંત્ર તથા બળ એ ત્રણ શક્તિઓ કહેલી છે. સામ, દામ, દંડ તથા ભેદ એ ચાર ઉપાય છે, અને સ્વામી, પ્રધાન, સુહદ, કેશ, રાષ્ટ્ર (દેશ) કીલ્લા તથા સૈન્ય એ રાજાઓનાં સાત અંગ છે. કેટલાક પ્રકૃતિને રાજાનું આઠમું અંગ ગણે છે. સંધિ વિગ્રહ, યાન, આસન, આશ્રય અને કૈધીભાવ એ છ ગુણોને રાજયના સ્તંભની ઉપમા આપેલી છે. મારા તારાની અપેક્ષા વિના સર્વ પ્રજાનું પાલન કરવું દુષ્ટ, પ્રજા પાડનારા, રાજ્યાભિલાષી, દેવ ગુરૂને નાશ કરનારા, શત્રુ અને એને મારી નાંખવા. લાંચ લેનારા અધિકારીઓને હમેશાં શિક્ષા કરવી. રાજન ! તારે દઢપણે રહી ઉપર બતાવેલી શિખામણ ધારણ કરવી. અને જેમ બને તેમ પિતાની સઘળી પ્રજાઓ સુખથી રહી શકે તેમ કરવું.
कुलीनः कुशलो धीरो दाता सत्यसमाश्रितः॥ न्यायैकनिष्ठो मेधावी शूरः शास्त्रविचक्षणः ॥ ६१ ।।..
