________________
૧૯૮
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૯-૧૦ કહ્યું. તેથી જિજ્ઞાસા થાય કે, કોમલ અને મૃદુમાં શું ભેદ છે અને પ્રાંજલ ભાષા બોલે તેમ કહ્યું. ત્યાં જિજ્ઞાસા થાય કે, પ્રાંજલ ભાષા શું છે. તેથી કોમલ કરતાં મૃદુ ભાષાનો ભેદ બતાવવા માટે અને પ્રાંજલને બતાવવા અપ્રાંજલ ભાષાનું સ્વરૂપ બતાવવા માટે કહે છે –
કોઈ મહાત્મા કોમલ ભાષા બોલતા હોય, સુસામ્ય=શાંત ભાષા બોલતા હોય, છતાં વાણી કર્કશ હોઈ શકે છે; કેમ કે જીવની યોગ્યતાનો વિચાર કર્યા વગર તે પ્રકારનો ઉપદેશ આપવામાં આવે તો તે જીવને તે વાણી અપ્રીતિ કરે તો તેના માટે તે વાણી કર્કશ બને. આથી જ જીવની યોગ્યતા ન જણાય તો તેના હિત અર્થે જ મહાત્માઓ તેને ઉપદેશ આપતા નથી. વળી, કોઈ મહાત્મા કોઈના હિત અર્થે ઉપદેશ આપતા હોય, પરંતુ તેમનું તે વચન અત્યંત અસ્કુટ હોય અસ્પષ્ટ હોય, વિદગ્ધતાવાળું હોય, અર્થાતુ પોતાની વિદ્વત્તાને વ્યક્ત કરતું હોય પરંતુ શ્રોતાના બોધને અનુરૂપ ન હોય અને ચર્વિત અક્ષરવાળું હોય અર્થાત્ એકનું એક કથન ફરી-ફરી ભિન્ન ભિન્ન શબ્દોથી કહેવાતું હોય જેથી શ્રોતાને માટે તે વચન હિતકારી ન હોય તો તેવું વચન અપ્રાંજલ કહેવાય. મુનિએ કર્કશ અને અપ્રાંજલ વચનનો ત્યાગ કરી બોલવું જોઈએ, એમ પૂર્વશ્લોક સાથે સંબંધ છે. ll
અવતરણિકા :
શ્લોક-૬માં કહેલ કે તત્વમાં લીન મુનિ ચિત્તના દુર્થાતનો વિરોધ કરે, અયતનાવાળી વાણી અને કાયાના ચાપલ્યનો વિરોધ કરે. તેથી ચિત્તનિરોધ માટે ઉચિત ઉપાય શું છે તે શ્લોક-૭માં બતાવ્યું. અયતના વચનનો વિરોધ શું છે તે શ્લોક-૮-૯માં બતાવ્યું. હવે, કાયાપલ્મના વિરોધ માટે મુનિએ શું કરવું જોઈએ તે બતાવે છે – શ્લોક -
औचित्यं ये विजानन्ति, सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियंकरा ये च ते नरा विरला जने ॥१०॥
