________________
૧૯૭
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૮-૯
કોમલ હોય=સામેવાળા જીવોને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરે એવો વચનપ્રયોગ હોય, શાંત હોય અર્થાત્ કષાયોનો આવેગ ન હોય તેવો શાંત વચનપ્રયોગ હોય. પ્રાંજલ હોય=અગર્વિત અને સ્પષ્ટ અર્થવાળો વચનપ્રયોગ હોય - વળી, મધુર હોય જેથી યોગ્ય જીવને લાભ થાય. વળી, મૃદુ હોય પરંતુ કઠોર ન હોય. એવાં વચનને બોલતા મુનિએ વચનપ્રયોગકાળમાં પોતાને કોઈ પ્રકારના કષાયોનો તાપ ન થાય તે પ્રકારે અંતસ્તાપને દૂર કરવો જોઈએ અને પરજીવોને પણ કોઈ કષાયોનો ઉદ્રક ન થાય તેવો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. મુનિ જો સ્વ-પરના તાપલેશના ત્યાગ માટે યત્ન ન કરે તો મસૂણ આદિ ગુણોથી બોલાયેલું વચન પણ ભાવથી મલિનતા દ્વારા કર્મબંધનું કારણ બને છે.
અહીં તાપલેશથી એ કહેવું છે કે, વચનપ્રયોગકાળમાં માનકષાય, લોભકષાય કે કોઈ કષાયને વશ થઈ વચનપ્રયોગ ન કરે. પરંતુ પોતાનો નિષ્કષાયભાવ વૃદ્ધિ પામે તે પ્રમાણે બોલે. વળી, શ્રોતાને પણ તે વચનથી સન્માર્ગનો સમ્યગુ બોધ થાય તેવું બોલે જેથી શ્રોતાના તાપનું શમન થાય, પરંતુ શ્રોતાના કોઈ પ્રકારના કષાય અને તાપ વૃદ્ધિ પામે તેવો વચનપ્રયોગ મુનિ કરે નહીં. III અવતરણિકા -
પૂર્વશ્લોકમાં મુનિ કેવી વાણી બોલે છે, તેનાં પાંચ વિશેષણો બતાવ્યાં. તેમાંથી મૃદુ અને પ્રાંજલથી વિરુદ્ધ વાણીને સ્પષ્ટ કરવા અર્થે કહે છે – શ્લોક -
कोमलापि सुसाम्यापि वाणी भवति कर्कशा ।
अप्राञ्जलाऽस्फुटात्यर्थं विदग्धा चर्विताक्षरा ।।९।। શ્લોકાર્થ :
કોમલ પણ, સુસાખ્ય પણ વાણી કર્કશ હોય છે. અત્યંત અસ્કુટ, વિદગ્ધ અને ચવિંત અક્ષરવાળી વાણી અપાંજલા હોય છે. I-II
ભાવાર્થ -
પૂર્વશ્લોકમાં મુનિ કોમળ વાણી બોલે અને ત્યાર પછી મૃદુ વાણી બોલે, તેમ
