________________
૧૯૨
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૪૫
અહીં વિશેષ એ છે કે, ચિત્ત જડ છે, શરીર પણ જડ છે અને ઇન્દ્રિયો પણ જડ છે. પરંતુ આત્મામાં અનાદિના મોહના સંસ્કારો પડ્યા છે તે સંસ્કારોના બળથી આત્મા કોઈક વિષયને અભિમુખ થાય છે ત્યારે તેની ઇન્દ્રિયો ઉત્સુકતાથી પ્રવર્તે છે, અર્થાત્ ઉત્સુક એવો આત્મા તે ઇન્દ્રિયના આલંબનથી જ વિષયોને અભિમુખ થાય છે. વળી, આત્મામાં તે-તે પ્રકારનાં કૃત્યો કરી આનંદ લેવાના સંસ્કારો છે. તેનાથી પ્રેરાઈને ઉત્સુક થયેલો તે આત્મા તે-તે ક્રિયાઓ કરે છે. વળી, નિષ્પ્રયોજન વિચારણા કરીને આનંદ લેવાના સંસ્કારો આત્મામાં પડેલા છે. તેનાથી પ્રેરિત થયેલો આત્મા તે પ્રકારના ચિત્તને પ્રવતર્તાવીને આનંદ લેવા પ્રયત્ન કરે છે અને જ્યારે આ ત્રણેય પ્રકારના આનંદના બીજરૂપ ઔત્સક્યનું શમન થાય છે, ત્યારે આત્માની સ્વસ્થતાનું જે સુખ પ્રગટ થાય છે, તે સુખને “પક્વ સુખ” કહેવાય છે. સંસારી જીવોને થતું સુખ વિકારી સુખ હોય છે અને મોક્ષ અર્થે આદ્ય ભૂમિકામાં પ્રવર્તતા મુનિઓને કંઈક સ્વસ્થતાનું, આદ્ય ભૂમિકાનું પણ પારમાર્થિક સુખ હોય છે. અને જ્યારે ચિત્ત આદિ ત્રણેય મૃતપ્રાયઃ બને છે. ત્યારે તે પારમાર્થિક સુખ “પક્વ સુખ” બને છે. III
અવતરણિકા :
પૂર્વશ્લોકમાં પક્વ સુખ કેવું હોય છે તેનો બોધ કરાવીને તેના અર્થે ઉદ્યમ કરવાનો ઉપદેશ આપવા દ્વારા ભાવશુદ્ધિનો ઉપદેશ આપ્યો. હવે, યોગમાર્ગને પામ્યા પછી, યત્કિંચિત્ શાસ્ત્રજ્ઞાનના બળથી થતા અહંકારના વર્જન દ્વારા ભાવશુદ્ધિનો ઉપદેશ આપે છે.
શ્લોક ઃ
आजन्माज्ञानचेष्टाः स्वा निन्द्यास्ताः प्राकृतैरपि । विचिन्त्य मूढ ! वैदग्ध्यगर्वं कुर्वन्न लज्जसे ।।५।। શ્લોકાર્થ ઃ
પ્રાકૃત જનો વડે પણ=સામાન્ય જીવો વડે પણ, આ જન્મમાં કરાયેલી અજ્ઞાનજન્ય પોતાની ચેષ્ટા નિંદનીય છે, તેનું ચિંતવન કરીને હે મૂઢ ! વૈદચ્ય ગર્વ=વિદ્વાનપણાના ગર્વને, કરતો કેમ લજ્જા પામતો નથી ? INI
