________________
૧૮૬
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૧
શ્લોક ઃ
कायेन मनसा वाचा यत्कर्म कुरुते यदा । सावधानस्तदा तत्त्वधर्मान्वेषी मुनिर्भवेत् ।।१।।
શ્લોકાર્થ ઃ
કાયાથી, મનથી અને વાણીથી જ્યારે જે કર્મો=જ્યારે જે કૃત્યો, કરે છે ત્યારે તત્ત્વધર્મના અન્વેષી એવા મુનિ સાવધાન થાય. IIAII ભાવાર્થ :
સત્ત્વમાં એકનિષ્ઠ મનવાળા મુનિ હંમેશાં માત્ર બાહ્ય ક્રિયાથી તોષ પામનારા નથી. પરંતુ પોતાના આત્મામાં રહેલ વીતરાગતુલ્ય એવો તત્ત્વધર્મ કેવી રીતે પ્રગટ થાય તેનું અન્વેષણ કરનારા હોય છે અને તેવા મુનિ જિનવચનનું અવલંબન લઈને મન-વચન-કાયાની સર્વ ક્રિયાઓ કરે છે. તેથી ક્ષણભર પણ પ્રમાદ વિના ઉચિતકાળે કઈ ઉચિત કાયિક ક્રિયા કરવા જેવી છે, કઈ ઉચિત વાચિક ક્રિયા કરવા જેવી છે અને કઈ ઉચિત માનસિક ક્રિયા કરવા જેવી છે તેનો નિર્ણય કરીને તે મહાત્મા સદા પ્રવર્તે છે. આમ છતાં આત્મામાં સહવર્તી જડતા આપાદક કર્મો પણ વિદ્યમાન છે, તેથી ક્રિયાકાળમાં જો મુનિ સાવધાન ન ૨હે તો કાયાદિથી તે ક્રિયા થવા છતાં આત્મામાં તત્ત્વધર્મની નિષ્પત્તિને અનુકૂળ વ્યાપારવાળી તે ક્રિયા બનતી નથી. તેથી મુનિએ અત્યંત સાવધાન થઈને સર્વ ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જિનવચનથી ભાવિત મતિવાળા મુનિ ઉચિતકાળે કાયાથી વૈયાવચ્ચ આદિ કૃત્યો કરતા હોય ત્યારે પણ ગુણવાનના ગુણને અવલંબીને તેની ભક્તિ દ્વારા પોતાનામાં તે ગુણો આવિર્ભાવ થાય તે પ્રકારની અંતરંગ સાવધાનીપૂર્વક મનોવ્યાપારથી નિયંત્રિત કાયિક ક્રિયા કરે તો તે કાયિક ક્રિયા પણ તત્ત્વધર્મની નિષ્પત્તિનું કારણ બને અને જો તે પ્રકારના અવધાનપૂર્વક મુનિ યત્ન ન કરે તો ગુણવાનની ભક્તિકાલમાં પણ માત્ર બાહ્ય કાયિક વ્યાપાર થાય. કદાચ મન અન્યત્ર ભમતું ન હોય અને ભક્તિની ઉચિત ક્રિયા વિષયક મનોવ્યાપાર વર્તતો હોય તોપણ અંતરંગ અવધાન વિના વિશેષ
