________________
યોગસાર પ્રકરણ/દ્વિતીય પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૩૦-૩૧
ભાવાર્થ:
આત્મકલ્યાણ અર્થે તત્પર થયેલા મહાત્માઓ સંયમની બાહ્ય આચરણાઓ કરવા તત્પર થાય ત્યારે મલિન વસ્ત્રો ધારણ કરવા, દેહને મલથી યુક્ત રાખવું અર્થાત્ મલશોધન ન કરવું ઇત્યાદિ સર્વ સુકર બને છે; કેમ કે આવા પ્રકારની બાહ્ય આચરણાઓ સંયમની આચરણા છે તેવી બુદ્ધિ થવાથી તે મહાત્માઓ સુખપૂર્વક બાહ્ય આચરણા કરી શકે છે. વળી દુપ્તપ=કઠોર એવું તપ, પણ “આ તપ દ્વારા મારા આત્માનું કલ્યાણ થશે” તેવી બુદ્ધિથી તે મહાત્મા કરી શકે છે. શક્તિના પ્રકર્ષથી આવા મહાત્માઓ માસક્ષમણના પારણે માસક્ષમણ આદિ પણ કરી શકે છે. એટલું જ નહિ આત્મકલ્યાણ માટે તત્પર થયેલા તે મહાત્માઓ ઇન્દ્રિયો વિષયોમાં સંચાર ન થાય તે રીતે તેનો નિરોધ કરીને સંયમની બાહ્ય આચરણાઓ પણ સુકરથી કરી શકે છે. પરંતુ ચિત્તનું શોધન ક૨વું આવા મહાત્માઓ માટે પણ દુષ્કર છે; કેમ કે આત્મા પર અનાદિના મોહના સંસ્કારો સ્થિર થયેલા હોવાથી આત્માનો પરિણામ તે ભાવોને અભિમુખ વર્તે છે તેથી ચિત્ત તો મોહના ભાવો દ્વારા આનંદ લઈ શકે તે પ્રકારનું જ વર્ત છે. માત્ર ધર્મબુદ્ધિને કારણે તે બાહ્ય સંયમની આચરણા કરી શકે છે તેથી કલ્યાણના અર્થી પણ તે મહાત્મા પરમાર્થથી કલ્યાણ પામી શકતા નથી. માટે વિવેકી પુરુષોએ અત્યંત ઉપયોગવાળા થઈને ચિત્ત શોધનમાં ઉદ્યમ કરવો જોઈએ પણ માત્ર બાહ્ય ક્રિયાથી સંતોષ માનવો જોઈએ નહિ. બાહ્ય ક્રિયાઓ ચિત્તશોધનના અંગ તરીકે જ છે. તેથી આત્મકલ્યાણના અર્થીએ ચિત્તશોધનના લક્ષ્યને વિસ્મરણ કર્યા વગર સર્વ ઉચિત્ત પ્રવૃત્તિઓ કરવી જોઈએ. II૩૦ના અવતરણિકા:
૧
ચિત્તના શોધન વિના માત્ર સંયમની બાહ્ય આચરણાઓ કરવામાં આવે તો કલ્યાણ થઈ શકે નહિ તે બતાવવા સ્પષ્ટ કહે છે
શ્લોક ઃ
-
पापबुद्ध्या भवेत् पापं को मुग्धोऽपि न वेत्त्यदः । धर्मबुद्ध्या तु यत् पापं तच्चिन्त्यं निपुणैर्बुधैः । । ३१ ॥
