________________
शिक्षाविंशिका द्वादशी
93 પ્રકારના અનુષ્ઠાનોનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે ?
'यत्रादरोऽस्ति परमः प्रीतिश्च हितोदया भवति कर्तुः ।
शेषत्यागेन करोति यच्च तत्प्रीत्यनुष्ठानम् ॥' જેમાં અતિ આદર હોય, કરનારને હિતોદયા પ્રીતિ થાય, અને અન્ય કાર્યોનો ત્યાગ કરીને જેને એકનિષ્ઠાથી આચરવામાં આવે તે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. જે ક્રિયામાં પ્રીતિ એટલી બધી હોય કે બીજું બધું મૂકીને એને જ માટે તીવ્ર પ્રયત્ન કરવામાં આવે - તે ક્રિયા પ્રીતિઅનુષ્ઠાનવાળી કહેવાય.
ભક્તિ-અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ - 'गौरवविशेषयोगाद् बुद्धिगतो यद् विशुद्धतरयोगम् ।
क्रिययेतरतुल्यमपि ज्ञेयं तद् भक्त्यनुष्ठानम् ॥ अत्यन्तं वल्लभा खलु पत्नी तद्वद्धिता च जननीति ।
तुल्यमपि कृत्यमनयोतिं स्यात् प्रीतिभक्तिगतम् ॥' પત્ની ખરેખર અત્યન્તપ્રિય હોય છે. તેમ હિતકારી માતા પણ અત્યન્ત પ્રિય હોય છે. બન્નેનું સરખું જ કોઈ કાર્ય કરવાનું હોય (જેમકે – પાલન પોષણ) છતાં એકનું કાર્ય પ્રીતિથી થાય છે. બીજી (માતા)નું કાર્ય ભક્તિથી થાય છે. (જેના ઉપર પ્રીતિ છે એની સાથે સમાનતાનો ભાવ છે. જ્યારે ભક્તિના પાત્ર પ્રત્યે પૂજ્યતાની બુદ્ધિ હોય છે.) તેમ ભક્તિઅનુષ્ઠાનમાં ક્રિયા તો પ્રીતિ અનુષ્ઠાન જેવી જ હોય છે. છતાં એના કર્તાના મનમાં અનુષ્ઠાનના ગૌરવ-મહત્ત્વનો ખ્યાલ હોવાથી તે અનુષ્ઠાન પ્રીતિ અનુષ્ઠાન કરતાં વિશુદ્ધતર હોય છે. વચનાનુષ્ઠાન સ્વરૂપ –
वचनात्मिका प्रवृत्तिः सर्वत्रौचित्ययोगतो यातु ।
वचनानुष्ठानमिदं चारित्रवतो नियोगेन ॥ સર્વત્ર ઔચિત્યપૂર્વક શાસ્ત્રવચનને અનુસાર સર્વ પ્રવૃત્તિ કરવી તે વચનાનુષ્ઠાન છે. ચારિત્રવંતને તે અવશ્ય હોય. અસંગાનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ – यत्त्वभ्यासातिशयात् सात्मीभूतमिव चेष्टते सद्भिः ।
तदसंगानुष्ठानं भवति त्वेतत् तदावेधात् ॥ ઘણા અભ્યાસથી ચંદન ગંધની જેમ આત્મસાત થઈ જવાથી સહજભાવે સપુરુષોથી જે ક્રિયા કરાય છે તે અસંગાનુષ્ઠાન છે. સંસ્કારથી અસંગાનુષ્ઠાન થયા કરે છે. (એમાં ચક્ર અને દંડનું દષ્ટાંત છે.)
