Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनुयोगचन्द्रिका टीका सूत्र २२१ अनुमानप्रमाणनिरूपणम्
"अन्यथानुपपत्वमात्रं देतोः सालक्षणम् ।
सत्वासत्त्वे हि तद्धर्मों, दृष्टान्तद्वयलक्षणे ॥" इति । हेतोः स्वलक्षणम् अन्यथाऽनुपपन्नत्वमात्रं बोध्यम् । साधर्म्यवैधर्म्यरूपदृष्टान्तद्वयस्य लक्षणे निश्चायके सत्वासत्वे हि तद्धर्मो=तस्य हेतोर्धर्मो विज्ञेयावित्यर्थः । अयं भात्रः- धर्मसत्तायां सर्वदा धर्मास्तिष्ठन्त्येवेति न नियमः, पटादीनां शुक्लस्वादिधर्मव्यभिचारदर्शनात् । एवं च दृष्टान्तयोः सवासवधर्मो कचिद् हेती
५०३
यह है कि - हेतु दृष्टान्त के बल से ही अपने साध्य का निश्चायक होता है यह नियमरूप बात नहीं है। कितनी जगह साधर्म्यादिहष्टान्त के होने पर भी तो हेतु अपने साध्य का गमक होता नहीं देखा गया है । परन्तु यह नियम है कि जिस हेतु में अन्यथानुपपनश्वरूप स्वलक्षणता है, वह नियम से अपने साध्य का गमक होता है । अन्यथानुपपन्नत्व का तात्पर्य है साध्य के अभाव में हेतुका नहीं होना। ऐसा हेतु चाहे अन्वय व्यतिरेक दृष्टान्त हों या न हों नियम से अपने अविनाभावी साध्य का निश्चायक होता है । यही बात 'अन्यथानुपपन्नश्व' इत्यादि श्लोक द्वारा प्रकट की गई है। इसमें यह कहा गया है, कि हेतुका वास्तविक निजलक्षण केवल एक अन्यथानुपपनत्व ही है । साधर्म्यदृष्टान्त के निश्चायक जो सत्य और असत्व है, ये दोनों हेतु के धर्म हैं। धर्म की सत्ता में सभी धर्म सदा ही उसके साथ रहे ही, ऐसा तो नियम नहीं हो सकता। क्योंकि पटादिकों का शुक्लत्वादि धर्मों के साथ व्यभिचार देखा जाता है। इस પેાતાના સાધ્યને નિશ્ચાયક હાય છે, આ નિયમરૂપ વાત નથી. કેટલાક સ્થાના પર સાધર્માદિ દૃષ્ટાન્ત હોવા છતાંએ હેતુ પેાતાના સાધ્યના ગમક छे, खेम सागतु नथी.
For Private And Personal Use Only
પરંતુ એવા નિયમ છે કે જે હેતુમાં અન્યથાનુત્પન્નત્વ રૂપ સ્વલક્ષણતા છે, તે નિયમથી પેાતાના સાધ્યને ગમક હાય છે. અન્યથાનુપ૫ન્નત્વનું તાત્પર્ય એ છે કે સાધ્યના અભાવમાં હેતુના અસ્તિત્વના અભાવ એવા હેતુ ભલે અન્વય વ્યતિરેક દૃષ્ટાન્ત હૈાય કે ન હાય, નિયમથી પેાતાના અવિનાભાવી साध्या निश्चाय! होय छे से वात " अन्यथानुपपन्नत्व" वगेरे इसे ४ વર્ડ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આમાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે હેતુનું વાસ્તવિક લક્ષણ ફકત એક અન્યથાનુપપન્નત્વ જ છે. સાધમ્ય વધમ્ય દૃષ્ટાન્ત નિશ્ચયાત્મક જે સત્વ અને અસત્ય છે એ અને હેતુના ધર્માં છે. ધર્મની સત્તામાં સર્વધર્માં હંમેશા તેની સાથે રહે જ આ
| SR No. | 020967 |
| Book Title | Anuyogdwar Sutram Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kanhaiyalal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1968 |
| Total Pages | 928 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_anuyogdwar |
| File Size | 21 MB |