________________
तुलसी शब्द-कोश
नियंता : वि०पु० (सं० नियन्तृ ) । नियमन करने वाला, संचालक ( सारथी ), नियति का प्रेरक । विन० ५५.६
531
नियत : वि० (सं०) । (१) नियमानुसार निश्चित, अवश्य ( २ ) नियति द्वारा निर्धारित । 'तहँ तहँ तू विषय सुखहि चहत लहत नियत ।' विन० १३२.२ नियम : सं०पु० (सं०) । (१) नियमन, नियन्त्रण, (२) प्रतिबन्ध, निषेध (३) सीमा, मर्यादा; (४) विधान ( ५ ) निश्चय ( ६ ) आत्म नियन्त्रण, व्रत, निष्ठा । 'जप तप नियम जोग निज धर्मा ।' मा० ७.४६.१ (७) अष्टाङ्गयोग का द्वितीय साधन जिसमें शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय और ईश्वर प्रणिधान की गणना है । 'सम दम संजम नियम उपासा ।' मा० २.३२५.४ नियराइन्हि: निअराइन्हि । नियरानु : निअरानु ।
नियरे : क्रि०वि० (सं० निकटे > प्रा० नियड़े ) । समीप में । 'मनु रहे नित नियरे ।'
गी० १.४३.१
नियोग: सं०पु० (सं०) । (१) विधि, विधान । 'निगम नियोग तें सो केलि ही छरो सो है ।' कवि० ७.८४ ( २ ) आदेश, अनुज्ञा, नियुक्ति ।
नियोगा : नियोग | 'मागि मातु गुर सचिव नियोगा । मा० २.२३३.५ नियोग : नियोग + कए० । 'पुरजन पाइ मुनीस नियोगू ।' मा० २.२४५.८ निरंकुस : वि० (सं० निरंकुश ) । मर्यादाहीन, स्वेच्छाचारी ( अङकुशरहित मत्त
हाथी के समान स्वच्छन्द), मनचाहा करने वाला । मा० २.११६.३ निरंजन : वि० (सं० ) । अञ्जनरहित । (१) निष्कलुष, निष्कलङ्क । (२) माया
हीन, सत्य स्वरूप, निरुपेक्ष (ब्रह्म) । मा० १.१६८
निरंतर : वि० + क्रि०वि० (सं० ) । अन्तर- रहित, अखण्ड, अविरत, सन्तत, धारा प्रवाहतुल्य । 'उर अभिलाष निरंतर होई ।' मा० १.१४४.३
निरंबु : वि० (सं० ) । निर्जल ( जलरहित उपवास ) । 'ब्रतु निरंबु तेहि दिन प्रभु कीन्हा । मा० २.२४७.८
निरखति: आ०प्रब० (सं० निरीक्षन्ते > प्रा० निरिक्खति ) । देखते हैं । मा०
७.१२ छं० २
निरख, निरखइ : (सं० निरीक्षते > प्रा० निरिक्खइ - भली प्रकार देखना, ताकना, निहारना) आ०प्र० । देखता है । 'राम चरित जे निरख मुनि ते मन लेहि चोराइ ।' मा० ७.२७
निरखत: वकृ०पु० 1 देखता, देखते; निहारता ते । 'चलेउ निरखत भुज बीसा । '
मा० ६.१०.६
निरखति: वकृ० स्त्री० । देखती, बार-बार निहारती । 'जननी निरखति बान धनुहियाँ ।' गी० २.५२.१