Sanskrit English Dictionary Part 01

SR No.: 020641
Original Sutra Author: N/A
Author: P K Gode, C G Karve
Publisher: Prasad Prakashan
Publication Year: 1957
Total Pages: 650
Language: Sanskrit, English
Classification: Dictionary
File Size: 32 MB

Page 60

अतिथिन्
guests, rite of hospitality, hospitality, attention to the guests देव a. [ अतिथिदेव इव पूज्यो यस्य ] treating the guest as God. धर्मः title or claim to hospitality; hospitality due to guests; गृह्यतां : Pt. 1; यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाव्रजेत् Ms. 3. 111 should come as guests -धर्मिन् n. entitled to hospitality as greet प्राप्ती कुटुम्बेतिथिधर्मिणी भोजयासह स्तानानृशंस्यं प्रयोजयत् ॥ I Ms. 3. 112. -qfa: the host or entertainer.
अतिथिन् . Ved. Travelling, wandering. साध्वर्या अतिथिनीः Rv. 10. 68.3. -. ( थी ) N. of a King, also called सुदोष and अतिथि,
अतिथिग्वः An epithet of Divodāsa whom the gods helped in overcoming Sambara.
अतिदग्ध a. Badly or excessively burnt. -ग्धम् A bad kind of burn.
अतिदानम् Munificence, liberality अतिद
Chan. 50.
अतिदाह : Violent inflammation.
अतिदिश् 6 P. 1 To assign, to make over, transfer. -2 To extend the application of, extend by analogy; प्रधानमनथाबेन अतिदिशति S.B. जनपद बेति करणे ये प्रत्यया उक्तास्तेऽत्रातिदिश्यन्ते P. IV. 3. 100 Sk. IV. 1. 151 Mbh.
,
अतिदेशः 1 Transfer, making over, assigning. -2 (Gram.) Extended application, application by analogy, transference of one attribute to another, attraction of one case or rule to another; अतिदेशो नाम इतर धर्मस्य इतरस्मिन् प्रयोगाय आदेश: ( मीमांसा ); or अन्यत्रैव प्रणीतायाः कृत्स्नाया धर्मसंहतेः । अन्यत्र कार्यतः प्राप्तिरतिदेशः स उच्यते ॥ प्राकृतात् कर्मणो यस्मात्तत्समानेषु कर्मसु । धर्मप्रवेशो येन स्यादतिदेशः स उच्यते | This अतिदेश is of ō kinds : शास्त्र', कार्य', निमित्त, व्यपदेश & रूप. Thus in Grammar प्रकृतिविकृतिः कर्मणा कर्मवत्यः or वद, विद्वत् व्यपदेशिवद्भावः & इण्वदिकः are instances. गोसदृशो गवयः is an instance of रूपातिदेश or analogy; वाक्यार्थस्यातिदेशस्य स्मृतिर्व्यापार उच्यते Bhāsā. P. 80. अतिदेश is generally expressed by words showing likeness or resemblance, such as इव, वत्, सदृश &c. ef. also अतिदेशो नाम ये परत्र विहिता धर्मास्तमतीत्यान्यत्र तेषां देशः । ŚB. on MS. 7. 1. 12. अतिदेश forms the subject mattar of the 7th and the 8th अध्यायs of जैमिनि s 's मीमांसासूत्र. For its various divisions and subdivisions read: स च नाम्ना वचनेन वा । तत्र नाम त्रिविधमातिदेशिकं कर्मनाम, संस्कारनाम, यौगिकमिति वचनं प्रत्यक्षतमानुमानिकं च (SB. ibid. ).
अतिदीप्यः [ अतिशयेन दीवते] A plant, Planbago Haven (रक्तचित्र)
अतिदूर . Very far "रात्रेणsanlly with न (gen.) not far from : नातिदूरे तपोवनस्य S. 1.
अतिदेव: The Supreme or highest God ; N. of Siva. अतिद्वय . [ द्वयमतिकान्ता नास्ति द्वयं यस्व वा ] Surpassing the two (बृहत्कथा and वासवदत्ता ), or having no second or
42
अतिपातित
equal, incomparable, matchless; धिया निबद्धेयमतिद्वयी कथा
K. 5.
अतिधन्वन् m. [ अत्युत्कृष्टं धनुर्यस्य ] 1 An unrivalled archer or warrior. -2 That which surpasses a मरु or desert [ धन्वानमतिक्रान्तः ].
अतिधर्मः The highest type of Dharma ; Rām. 7.
अतिधृतिः [ अतिकान्ता वृति अष्टादशाक्षरपतिम् एकाक्षराधिक्यात् ] 1 N. of a class of metres belonging to the अतिच्छन्दस् group, consisting of 4 lines with 19 syllables in each ( सन्ततिस्वतिधृतिः) - Nineteen.
अतिधेनु a. Distinguished for his cows (P. I. 4. 3. comm.).
अतिनामन् N. of risi of the Saptarsi group of
the sixth Manvantara.
अतिनाष्ट्र . Vod. Out of danger.
6.
अतिनिवृ (वृ) त् / N. of a Vedic motre of 3 Pādas, the number of syllables in each being respectively 7, 6 and 7 ; ( षट्कः सप्तकयोर्मध्ये स्तोतॄणां विवाचीति । यस्याः सातिनिनाम गायत्री दिशाक्षरा ).
अतिनिद्रा Excessive sleeping. द्र . 1 Given to excessive sleep. -2 Without sleep, sleepless. -इम् ind. Past sleeping time (निद्रा सम्प्रति न युज्यते ),
अतिनिर्धारिन् a. Very attractive (as an attributive of smell ); आमोदः सोऽतिनिर्हारी Ak
अतिनौ-नु . [ अतिक्रान्तो नावम् ] Disembarkod, landed. अतिपञ्चा पचवर्षमतिकान्त ] A girl post five.
अतिपत् 1 P1 To pass over neglect, omit, transgress. -2 To fly by, beyond or over; to cross. -Caus. 1 To delay, neglect; see अतिपात्य below. -2 To disrespect, offend; ये सत्यमेव हि गुरूनतिपातयन्ति Mu. 3. 33. transgress, violate; अतिपातितकालसाधना Ki. 2. 42.8 To cause to fly past or by. - To make ineffectual; संशमनमेवं संशोधनमतिपातयति Susr. -5 To snatch away, drag away.
अतिपतनम् Flying poet or beyond; omission, neglect, missing, transgressing: exccoding, going beyond due bounds.
अतिपातः 1 Passing away, lapse ( of time ); अहो काल° तः Mal. 2. -2 Neglect, omission; trans gression ; न चेदन्यकार्यातिपातः S. 1 if no other duty be neglected thereby, if it should not interfere with ( the discharge of ) any other duty; deviation from established laws or customs. -3 Befalling, occurrence ; दुःखातिपातेन कलुषीक्रियन्ते. K. 289; जलधारातिपातः 302 falling. -4 Ill-treatment, or usage. 5 Opposition, contrariety. -6 Destruction; प्राणातिपातनिरतो निरनुक्रोशतां गतः Rām. 1. 59.21.
अतिपातित / / 1 Put off, delayed &c. -2 Quite or entirely broken अखि निःशेषतचित्रमतिपातिनम् Sur -तम् Complete fracture of a bone.