Charak Samhita Part 01

SR No.: 020145
Original Sutra Author: N/A
Author: Muni Charak, Narendranath Sengupte, Balaichandra Sengupte
Publisher: Ranglal Mitra
Total Pages: 1204
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 32 MB

Page 701

१७श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
६८६ दह्यते तुद्यते तेन शिरः शीतं सुष्यते।। दहे।ते चक्षुषी तृष्णा भ्रमः स्वेदश्च जायते ॥६॥ आस्यासुखैः स्वप्नसुखैर्गुरुस्निग्धातिभोजनैः। श्लेष्मा शिरसि संदुष्टः शिरोरोगाय कल्पते ॥ शिरो मन्दरुजं तेन सुप्तस्तिमितभारिकम् । भवत्युत्पद्यते तन्द्रीरालस्यमरुचिस्तथा ॥१०॥ वाताच्छलं भ्रमः कम्पः पित्ताद दाहो मदस्तृषा ।
कफाद गुरुत्वं तन्द्रा च शिरोरोगे त्रिदोषजे ॥ ११ ॥ दह्यते तुद्यते च शिरः। तेन दाहतोदेन शिरः शीतं सुष्यते कासति । सूपसगेण सूयतेरिच्छार्थः। चक्षुषी दहेाते। भ्रमो घूर्णनं चक्रस्थित. स्येव ॥९॥
गङ्गाधरः--कफजशिरःशूलमाह -आस्यासुखैरित्यादि। आस्यासुखादयः कफजशिरःशूलकारिकफस्य हेतवः । तल्लक्षणमाह---शिर इत्यादि । तेन शिरसि दुष्टकफेन मन्दरुज शिरो भवति। मुप्तञ्च भवति । स्तिमितञ्च भारिकश्च भारान्वितं शिरो भवति। उत्पद्यते तन्द्रीश्चारुचिश्वालस्यञ्चेति ॥१०॥ ___ गङ्गाधरः- त्रिदोपजशिरःशूललक्षणमाह-वातादित्यादि । वातजादिशिरोरोगाणां सवलक्षणव्यावृत्त्यर्थ लक्षणमिदमुक्तम् हेतुश्च नोक्तः सव्वहेतूनामनुमत स्वार्थमिति । ननु पित्तजशिरःशूले भ्रम उक्तः। कथमत्र वाताभ्रम उच्यते ? अथोच्यते-भ्रमस्तु रजःपित्तानिलाद्भवति। तत्र पित्तज इह वातज इति । मदो मत्तता। उक्तानां वातादिजानां पृथग्लक्षणेषु मदस्यानुक्तेः त्रिदोषजेऽस्मिन्न वभेदकानन्तवातसूर्यावर्तानामन्तर्भावः। उक्तं हि सुश्रुते शिरोरोगविज्ञानीयेऽध्याये -"शिरो रुजति मानां वातपित्तकफैस्त्रिभिः। सन्निपातेन रक्तन क्षयेण क्रिमिभिस्तथा ॥ मूर्यावर्तानन्तवाताविभेदकशङ्खकैः । एकादशप्रकारस्य लक्षणं संप्रवक्ष्यते ॥ यस्यानिमित्तं शिरसो रुजश्च भवन्ति तीव्रा निशि चातिमात्रम् । बन्धोपतापैश्च भवेद्विशेषः शिरोऽभितापः स
चक्रपाणिः-शोतं सुपूयते शोतमिच्छन्ति। स्वप्नसुखमनुचितदिवास्वप्नेन ज्ञेयं, सुप्तमिव सुप्तप्रबोधरहितत्वेन, भाराकान्तमिव भारिकम् ॥९-११॥