Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 03

SR No.: 016115
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1941
Total Pages: 758
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 18 MB

Page 155

देवम्
१७०१ णानां पौण्डरीकादीनां ऋतूनां फलमन्वहं राजा प्राप्नो- / दण्डं व्यवहारादौ गृह्णाति स मृतः सन् सद्य एव तीति स्तुतिः । मेधा. नरकं याति ।
ममु. . (२) भूतानि स्थावरजङ्गमानि शास्त्रव्यवस्थया अरक्षितारं राजानं बलिषड्भागहारिणम् । राजा रक्षन् वध्यान् स्तेनादीन् यथाशास्त्रं घातयन् तमाहः सर्वलोकस्य समग्रमलहारकम् ।। लक्षदक्षिणानां यज्ञानां संबन्धि फलं प्रत्यहमर्जयति ।
पूर्वस्य शेषोऽयं निन्दार्थवादः। न रक्षति, अत्तोपतत्र महाप्रयासकर्मसंबन्धि फलं कथमल्पप्रयासात्कर्मणः जीविता प्रजानां राजभागग्रहणेन । एतदेव स्पष्टयति । प्राप्यते । तथा सति को नाम प्रयासेषु वर्तेत इति बलिषडभागहारिणं तं तादृश राजानमाहः शिष्टाः सर्वचोदनीयम् । फलोपभोगकालाल्पभूयस्त्वे च विशेष- लोकस्य सर्वस्याः प्रजायाः समग्रं मलं पापं तस्य हारकं संभवात् । एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् ।
गोरा. स्वीकारं, सर्वेण प्रजापापेन दृष्यत इत्यर्थः । मेधा. योऽरक्षन् बलिमादत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः । अनपेक्षितमर्यादं नास्तिकं विप्रलुम्पकम् । प्रतिभागं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥ अरक्षितारमत्तारं नृपं विद्यादधोगतिम् ।।
(१) बलिप्रभृतीनि राजग्राह्यकरनामानि देशभेदेषु मर्यादा शास्त्रशिष्टसमाचारनिरुढा धर्मव्यवस्था या यानि माणवकवत्प्रसिद्धानि, तत्र बलिर्धान्यादेः षष्ठो साऽनवेक्षिताऽतिक्रान्ता येन । नास्ति परलोको नास्ति भागः, करो द्रव्यादानं, शुल्कं वणिक्प्राप्यभागः, प्रति-! दत्तं नास्ति हुतमिति नास्तिकः । प्रथमो रागादिना त्यक्तभाग फलाभरणिकाद्युपायनम् । राजैतद् गृह्णाति चौरे- धर्मो, 'द्वितीयो वस्तुविपरीतनिश्चयः । विलुम्पति हरति भ्यश्च न रक्षति, स सद्य आयःक्षयान्नरकं गच्छेत् । धनान्यसद्दण्डैः प्रजानां, तत्तल्योऽरक्षिता। तमधोगतिं गृहीत्वा राजभागं रक्षा कर्तव्या। नरकायुःक्षयभयादिति विद्यान्नरकपतितमधोगतं विद्यान्नरकपतितमेवाचिरात् । श्लोकतात्पर्यम् ।
मेधा. पाठान्तरं, 'असत्यं च नृपं त्यजेत् ।' अन्यदुक्त्वा (२) यो राजा प्रजासंरक्षणमकुर्वन् धान्यादेः षड्- | अन्यत्करोति यस्तं त्यजेत्तद्विषये नासीत । भागादिकं करं गुल्मदास्यादिकं स्थलपथादिजीविभ्यो
मेधा. गतागतिभ्यो भूते गं फलं फलकुसुमाद्युपायनं शुल्कं अधार्मिकं त्रिभिायैर्निगृहीयात् प्रयत्नतः । -दण्डं व्यवहारादौ गृह्णाति स आयुःक्षयेण सत्यमेव नरकं निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च ।। याति ।
गोरा.
निग्रहेण च पापानां साधूनां संग्रहेण च । (३) प्रीतिभोगमिति क्वचित्पाठः, तत्र प्रीत्योप
द्विजातय इवेज्याभिः पूयन्ते सततं नृपाः * ॥ दौकितं फलादीत्यर्थः।
मवि.
क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं क्षिपतां कार्यिणां नृणाम् । (४) यो राजा रक्षामकुर्वन् , बलिं धान्यादेः
बालवृद्धातुराणां च कुर्वता हितमात्मनः ।। षड्भाग, ग्रामवासिभ्यः प्रतिमासं वा भाद्रपौषनियमेन ग्राह्यं (कर), शुल्क स्थलजलपथादिना वणिज्याकारितेभ्यो
* अनयोख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च दण्डमातृकायां नियतस्थानेषु द्रव्यानुसारेण ग्राह्यं दानमिति प्रसिद्धं,
(पृ. ५७७ ) द्रष्टव्यः ।
(१) मस्मृ. ८।३०८ ख., राजानं ( अत्तारं ) [हारकम् प्रतिभागं फलकुमुमशाकतृणाद्युपायनं प्रतिदिनग्राह्य, |
(हारिणम् ) Noted by Jha ]; मेधा. राजानं (१) मस्मृ. ८।३०७ [ प्रतिभागं ( सूतिभागं, प्रतिभोगं,
(अत्तारं ); मवि. मेधावत्. प्रीति भोगं) Noted by Jha ]; गोरा. प्रतिभागं । (२) मस्मृ. ८।३०९ [ प्रलुम्प ( प्रलोप ) विद्याद ( भूतिभोगं ); मवि. भागं ( भोगं) 'प्रीतिभोगमिति (गच्छेद ) Noted by Jha ]; मेधा. पेक्षि ( वेक्षि) क्वचित्पाठः; स्मृचि. २५ मविवत् ; दवि, ५ मविवत् ; मच. नपं ...... तिम् ( असत्यं च नपं त्यजेत् ) इति पाठान्तरम् । प्रतिभागं ( प्रीतिभोगं); नन्द. मचवत् ; भाच. मचवत्. भाच. पेक्षि ( वेक्षि ). १ सूपे मा. २ लभ.
१ (द्वितीयो०).