________________
३७६
अमरकोषः ।
[ तृतीय काण्डम्
( वा० ५।४।३६ ) इति खार्थेऽञ् । स्त्रियां ङीप् ( ४।१।१५) ॥ (१) ॥ * ॥ सह मानेन । समानस्य भावः । ष्यञ् (५/११० १२४ ) ( चातुर्वर्ण्यादित्वाद् ( वा० ५।१।१२४) वा स्वार्थे ष्यम् (२) ॥* ॥ द्वे 'अनेकसंबन्धिन एकस्य' ॥
एकाकी त्वेक ऐककः ।
अथास्त्रियाम् ॥ ८० ॥ अन्तो जघन्यं चरममन्त्यपाश्चात्यपश्चिमम् । अथेति ॥ अमति । ‘अम गतौ' ( वा० प० से० ) । बाहुलकात्तन्, अन्तति वा । 'अति बन्धने' ( भ्वा० प० से० )। अच् ( ३।१।१३४ ) । ' अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चयनाशयोः । (अवयवेऽपि )' इति हेमचन्द्रः ॥ ( १ ) ॥*॥ जघने भवम् । दिगादित्वात् ( ४।३।५४) यत् । शरीरावयत्वात् ( वा० ४।३।५५ ) 'जघन्यं मोहने क्लीबं चरमे गर्हितेऽन्यवत्' ( इति मेदिनी ) ॥ ( २ ) ॥*॥ चरति । 'चर गतौ ' ( वा० प० से ० ) । 'चरेश्च' ( उ०५/६९ ) इत्यमच् ॥ (३) ॥*॥ अन्ते भवम् । दिगादित्वात् ( ४।३।५४) । ' अन्त्य - स्त्वन्तभवेऽधमे' इति हैमः ॥ (४) ॥*॥ पश्चाद्भवम् । 'दक्षिणा-' ( ४।२।९८) इति यक् ॥ ( ५ ) ॥ *॥ 'अग्रादिपश्चाड्डिमच्' (वा० ४।३।२३) ॥ (६) ॥ ॥ षट् 'अन्त्यस्य' ॥ मोघं निरर्थकम्
एकेति ॥ एक एव । 'एकादा किनिच्चासहाये' (५।३।५२ ) ॥ (१) ॥*॥ चकारात् कन्लुकौ च । 'एकं संख्यान्तरे श्रेष्ठे केवलेतरयोस्त्रिषु' ( इति मेदिनी ) ॥ ( २ ) ॥*॥ (३) ॥*॥ त्रीणि 'असजातीयासहायस्य' ॥
भिन्नार्थका अन्यतर एकस्त्वोऽन्येतरावपि ॥ ८२ ॥
|
भीति ॥ भिन्नोऽर्थो येषां ते ॥ (१) ॥ * ॥ अन्य एव । 'अल्पाच्तरम्' (२|२| ३४ ) इतिवत् स्वार्थे तर । - द्वयोनिरणे उतरच् ( ५।३।९२ ) - इति मुकुटस्त्वपाणिनीयः ॥*॥ ॥ * ॥ क्वचित् 'एकतरः' इति पाठः तत्र 'एकाच प्राचाम् ' ( ५।३।९४ ) इति उतरच् ॥ ( २ ) ॥ * ॥ इति । 'इण्भी - ' ( उ० ३।३३ ) इति कन् ॥ (३) ॥*॥ तनोति । ' तनोतेरनश्च वः' ( उ० २२६३) चात् क्विप् - इत्येके । आगमानित्यत्वा तुग् वैकल्पिकः । केचित्तु चिकमेवानुवर्तयन्ति । एवं मतभेदसिद्धौ त्वत्त्वशब्दौ सर्वादिषु पठितौ ॥ (४) ॥*॥ अनिति । 'अन प्राणने' ( अ० प० से० ) । अन्यादित्वात् (उ० ४।११२ ) यः । ' अन्योऽसदृशेतरयो:' इति हैमः ॥ ( ५ ) ॥*॥ तरणम् । 'ऋदोरप् ' ( ३।३।५७ ) नरः । ए काम तरः । इना कामेन तरति इति वा । अच् ( ३।१।१३४ ) । 'इतरः पामरेऽन्यस्मिन्' इति हेमचन्द्रः ॥ ( ६ ) ॥*॥ पद 'भिन्नार्थकाः ' ॥
उच्चावचं नैकभेदम्
उच्चेति ॥ उदक् चावाक् च । 'मयूरव्यंसकादयश्च' (२० १।७२ ) इति साधुः ॥ (१) ॥ ॥ एको भेदोऽस्य । न एकभेदम् । सुप्सुपा ( २।११४ ) इति समासः । न एको भेदोऽत्र, इति वा । उत्तरपदशब्दस्य समासचरमावयवे रूढत्वान्मध्यमपदे नलोपाभावः ॥ ( २ ) ॥*॥ द्वे ' अनेक प्रकारस्य ' ॥
मविति ॥ मुह्यन्त्यस्मिन् । 'मुह वैचित्ये' ( दि० प० अ० ) । 'हलच' ( ३।३।१२१ ) इति घञ् । न्यङ्कादिः ( ७१३।५३ ) । मुहेरचि - इति मुकुटोक्तिश्चिन्त्या । 'मोघो दिने निष्फले च मोघा स्यात्पाटलातरौ ' इति हैमः ॥ (१) ॥*॥ निर्गतोऽर्थोऽस्मात् ॥ ( २ ) ॥*॥ द्वे 'निष्प्रयोजनस्य' ॥
स्पष्टं स्फुटं प्रव्यक्तमुल्बणम् ॥ ८१ ॥ स्पेति ॥ स्पाश्यते स्म । 'स्पश बाधनस्पर्शनयोः ' ( भ्वा० उ० से० ) ण्यन्तः । क्तः ( ३।२।१०२ ) । ' वादान्त-' (७२. २७) इति साधुः । मुकुटस्तु — स्पश्यते स्म - इति विगृहीत - वान् । तत्रेद्रप्रसङ्गो दुर्वारः ॥ (१) ॥ ॥ स्फुटति । 'स्फुट विकसने' (तु० प० से० ) । ' इगुपध - ' ( ३।१।१३५ ) इति कः । ' स्फुटो व्यक्तप्रफुल्लयोः । सिते' व्याप्ते' इति हैमः ॥ (२) ॥*॥ व्यज्यते स्म । 'अञ्जु व्यक्तत्यादौ' (रु० प० से० ) । क्तः ( ३।२।१०२ ) । प्रव्यच्यते स्म इति वा । 'अञ्च विशेषणे' ( चु० उ० से० ) क्तः (३।२।१०२ ) ॥ ( २ ) ॥ ॥ उद्वणति । 'वण शब्दे' (भ्वा० प० से० ) । अच् (३।१।१३४) । पृषोदरादिः (६।३।१०९ ) ॥ (४) ॥*॥ चत्वारि ' स्पष्टस्य' ॥ साधारणं तु सामान्यम्
उच्चण्डमविलम्बितम् |
विति ॥ उच्चण्डनम् | 'चडि कोपे' (भ्वा० आ० से० ) । सेति ॥ सह आधारणेन । ' आग्नीधसाधारणादञ्- ' घञ् ( ३।३।१८ ) ॥ (१) ॥ * ॥ विलम्ब्यते स्म । 'लब - संसने ' ( वा० आ० से० ) । क्तः ( ३।२।१०२ ) । न विलम्बितम् ॥*॥ खामी - अवलम्बनम् - इति पठति ॥ (२) ॥*॥ द्वे 'उत्तालस्य' ॥
१–‘कृतो बहुलम्' इति भाष्यसंमतन्यासेऽधिकरणेऽप्यचः सिद्धत्वेन 'न्यङ्कादीनां च' इत्यत्र विण्ण्यतोरनुवृत्त्यभावस्य 'न्यक्कादित्वा कुत्वम् । भृगुः' इति वदतो भवज्जनकस्यापि संगतत्वेन कुत्वस्यापि सिद्धत्वेन च 'चिन्त्या' इत्युक्तिरेव चिन्त्या । २ - सितव्याप्तयोर्यथा - 'सुधांशुरोचिः स्फुटकुट्टिमेषु' - इत्यनेकार्थ कैरवाकर कौमुदी ।
१ - 'एक:' इत्यपि पाठः - ' शांभवी शक्तिरेकला'-- इति पीयूषव्याख्या । २ 'उत्त त्वः पश्यन्न ददर्श वाच्यम्' इति निरुक्ते ।