Gujarati Sahitya Kosh Part 01

SR No.: 016103
Original Sutra Author: N/A
Author: Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
Publication Year: 1989
Total Pages: 534
Language: Gujarati
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 17 MB

Page 58

રિસો.]
વિજયતિન્દ્રના રાયકાળ(ઈ.૧૭૮૫ - ઈ. ૧૮૨૮)માં રચાયેલ સંદર્ભ : ૧. જૈનૂકવિઓ:૩(૧), ૨. મુપુગૃહસૂચી, ૩. લીંહસૂચી; તબકના કર્તા.
૪. હજૈજ્ઞાસૂચિ : ૧.
રિ.સી.] કૃતિ : નવપદપૂજા, પ્ર. માણેકચંદ લ. શા, – સંદર્ભ : ૧. જૈસાઇતિહાસ; [] ૨. આલિસ્ટઑઈ : ૨, ૩. ઉત્તમસાગર[ઈ.૧૬૫દમાં હયાત] : તપગચ્છના જૈન સાધુ. વાચક જૈનૂકવિઓ : ૩ (૧, ૨); ૪. મુર્મુહગૂસૂચી. રિ.સો. કુશલસાગરના શિષ્ય. ૬૫૦ કડીનો ‘ત્રિભુવનકુમાર-રાસ (૨.ઈ. ૧૬૫૬/
સં.૧૭૧૨, વૈશાખ સુદ ૩, ગુરુવાર), ૨૩ કડીનું ‘સીમધરજિનઉત્તમવિજય–૩[ઈ.૧૯મી સદી પૂર્વાધ : તપગચ્છના જૈન સાધુ. ચંદ્રાવલી-રતવન, ૧૬ કડીની ‘તર કાઠિયાની સઝાય” (મુ.), ૭ વિમલવિજયની પરંપરામાં ખુશાલવિજ્યના શિષ્ય. ‘રહનેમિરાજિ- કડીનું ‘વીરજિન-સ્તવન” (મુ.) તથા ‘સિદ્ધચક્રસ્તુતિ-ચતુષ્ક” (મુ.) એ મતી સઝાય’ના મુદ્રિત પાઠમાં ઉત્તમચંદ નામ મળે છે જે કવિનું કૃતિઓના કર્તા. આરંભનું નામ હોઈ શકે.
કૃતિ : ૧. ચૈસ્તસંગ્રહ:૩; ૨. જિસ્તકાસંદોહ:૨; ૩. જૈકાપ્રકાશ:૧. વિવિધ પ્રકારોમાં રચાયેલી આ કવિની કૃતિઓમાં સૌથી વધુ સંદર્ભ: જૈમૂર્તિઓ:૨, ૩(૨). નોંધપાત્ર છે ૧૫ ઢાળ ને ૨૧૦ કડીની નમિનાથની રસવેલી'(૨.ઈ.૧૮૩૩/સં.૧૮૮૯, ફાગણ સુદ ૭; મુ.). નેમિનાથને વિવાહ ઉદય/ઉદય(ઉપાધ્યાય)/ઉદય(મુનિ) ઉદય(વાચક) : આ નામોથી ‘પ્રેમમાટે સમજાવતી કચ્ચની રાણીઓના રસિક પ્રસંગનું વીગતે નિરૂપણ પ્રબંદુહી (રંગવેલીપ્રીત)' તથા કેટલાંક સ્તવનો, સ્તુતિઓ, છંદો, કરીને તથા રાજુલના વિલાપપ્રસંગને કેવળ નિર્દેશથી પતાવીને કવિએ
સઝાયો (કેટલાંક મુ.) મળે છે, તેમ જ કેટલીક નાની કૃતિઓ એવી સંકલ્પપર્વક કતિને એસકેદી બનાવી છે કે તેની વિશિષ્ટતા છે. પણ મળે છે જેમાં ‘ઉદય’ શબ્દ આવે છે ને તે કર્તાનામનો સૂચક અનુપ્રાસાત્મક ભાષાથી તેમ જ કલ્પનાની તાજગીથી પણ કૃતિ
હોવા સંભવ છે. આ કૃતિઓમાંથી કેટલીકને, તેમની રચના સમયને સમૃદ્ધ થયેલી છે.
લક્ષમાં લેતાં ઉદયરત્ન – ૨ની માનવામાં બાધ નથી. ઉપરાંત ‘ઉદય દુહા અને ભાવનાસ્તવન કે ભાવનાપદ તરીકે ઓળખાવાયેલાં
ઉપાધ્યાય’ અને ‘ઉદય-વાચક’ને નામે સમયનિર્દેશ વિનાની જે ગીતો સાથે ૭ ઢાળની ‘પંચતીર્થ-પૂજા” (૨ ઈ. ૧૮૩૪)સં.૧૮૯૦. કૃતિઓ મળે છે તે પણ ઉદયરત્ન – ૨ની હોવાની શકતા છે. પરંતુ ફાગણ સુદ ૫; મુ.), શત્રુંજય વગેરે ૫ તીર્થોના તીર્થોની પૂજાની
બીજા કોઈ આધારને અભાવે આવી કૃતિઓ વિશે કંઈ કહેવું પરંપરાગત કૃતિ છે. પરંતુ એમાં કયાંક કાવ્યત્વ લાવવાનો પ્રયાસ
મુશ્કેલ છે. ઉદયને નામે મળતી કૃતિઓમાંથી પણ ‘આત્મહિતશિક્ષાથયેલો છે અને ગેય ઢાળો તથા રાગો અને ગેયતાને પોષક સુંદર
ની સઝાય’, ‘અભવ્યને ઉપદેશ ન લાગવા વિશેની સઝાય’ તથા ધ વાઓ પ્રયોજાયેલાં છે તે નોંધપાત્ર છે. કવિએ કોઈ કોઈ ઢાળ અને
‘ભગવાન પાર્શ્વનાથના ઉપસર્ગનું વર્ણન જેવી કેટલીક કૃતિઓને ગીતમાં હિંદી ભાષા પણ પ્રયોજી છે.
કેટલાક સંદર્ભોમાં ઉદયરત્ન – ૨ની કૃતિઓ ગણવામાં આવી છે, તેમ આ ઉપરાંત કવિની અને દીર્ઘ કતિઓ છે : ૧૫ તિળિ અને જે કોઈક કૃતિને ઉદયવિજય – ૨ને નામે પણ ચડાવવામાં આવી છે. ૧૨ માસના વર્ણનને સમાવતી, ૧૫ ઢાળની ‘નમિરાજિમતીનેહ- ઉદય’ની નામછાપવાળાં કેટલાંક હિંદી પદો મળે છે, જે કદાચ વેલ” (સંભવત: ૨.ઈ.૧૮૨૦ રાં.૧૮૭૬, આસો વદ ૫, મંગળ- કઇ અવાચીન કવિના પણ હોય. ઉદયવાચક ન નામ મળતુ પાચ વાર), સિદ્ધાચલનો મહિમા અને ઇતિહાસ વર્ણવતી ૧૩ ઢાળની પરમેશ્વરનું સ્તવન/છેદ (મુ) ઝૂલણાની નારસિહી છટાને કારણે સિદ્ધાચલ સિદ્ધવેલી' (૨.ઈ.૧૮૨૯/સં.૧૮૮૫, કારતક સુદ ૧૫; ધ્યાન ખેંચે છે. મુ); ૪ ખંડ અને ૭૧ ઢાળનો ધનપાળશીલવતીનો રાસ' (ર.ઈ. કૃતિ : ૧. જિપ્તમાંવા; ૨. કાપ્રકાશ:૧; ૩, જૈસસંગ્રહ ૧૮૨૨).૧૮૭૮, માગશર – ૫, સોમવાર) અને ૭ ઢાળનો (ન.); ૪. શંસ્તવનાવી; [] ૫. જૈન સત્યપ્રકાશ, જાન્યુ. ૧૯૪૭ - ‘હુંઢક રાસ) લુમ્પક ડોપક-તપગચ્છ જયોત્પત્તિવર્ણન-રાસ (ર.ઈ.૧૮૨૨
ભગવાન પાર્શ્વનાથના ઉપસર્ગનું વર્ણન’, સં. જ્ઞાનવિજ્યજી. સં.૧૮૭૮, પોષ સુદ ૧૩.)
સંદર્ભ : ૧. જેહાપ્રોસ્ટા; ૨. મુપુગૃહસૂચી, ૩. લહસૂચી. ૪-૪ કડીના ૪ ચોકમાં લખાયેલી ‘રહનેમિરાજિમતી ચોકસઝાય”
[હ.યા.] (૨.ઈ.૧૮૧૯/સં.૧૮૭૫, કારતક સુદ ૧૨, રવિવાર; મુ.), તોટક છંદની ૧૩ કડીમાં રચાયેલી ‘પાર્શ્વનાથસ્વામીનો છંદ' (ર.ઈ. ૧૮૨૪ ઉદય-૧[ઇ. ૧૮૭૬માં હયાત) : જુઓ ચંદ્ર (ઇ. ૧૬૭૬માં હયાત). સં.૧૮૮૦, મહા – ૧૦; મુ), કડખાની દેશીની ૨૧ કડીમાં રચાયેલ
ઉદય-૨[ઈ.૧૬૮૭માં હયાત : ખરતરગચ્છના જૈન સાધુ. જિનSો નાગભિત શંખેશ્વરપાર્વજિન-છંદ' (૨.ઈ. ૧૮૨૫ સે. રાસરિની પરંપરામાં જિનચંદ્રસૂરિના શિષ્ય. ૮ કડીના પાd૧ ૧૮૮૧, ફાગણ વદ ૨, મુ.) અને ૧૮ કડીની ‘પરદેશી-રાજાની સઝાય
(૨.ઈ.૧૬૮૭)ના કર્તા.
તે (મુ.) આ કવિની નાની રચનાઓ છે. જુઓ ઉત્તમચંદ – ૩.
સંદર્ભ : હજૈજ્ઞાસૂચિ:૧. કૃતિ : ૧. નેમિનાથની રસવેલી, પ્ર. અમૃતવિજયજી રત્નવિજ્યજી, ઈ. ૧૮૮૫, ૨. સિદ્ધાચલજીની સિદ્ધવેલ, સં. કાલીદાસ વ. માસ્તર, ઉદય(સૂરિ)-૩[ઈ.૧૮મી સદી પૂર્વાર્ધ : જુઓ જિનસુંદરસૂરિશિષ્ય ઈ. ૧૯૨૩; ] ૩. જૈકાપ્રકાશ:૧; ૪. જૈસમાલા(શા):૧; ૫. વિવિધ જિનોદયમૂરિ. પૂજાસંગ્રહ:૧–૧૧, પ્ર. જશવંતલાલ ડી. શાહ, -; . શંdવનાવલી; ૭. સસંપમાહીભ્ય.
ઉદ(ત્રપિ) -૪[ઈ.૧૭૮૫માં હયાત] : જૈન સાધુ. ‘સૂકમ-છત્રીસી'ઉત્તમવિજય–૩ : ઉદય-૪
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ : ૨૯
હિ.યા.]