Page Text
________________
बि
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[देवकाण्डः -२ (भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, यद्वा चन्द्रमा- तारकं तारकापि च"[विश्वप्रकाशकोशः, कान्तवर्गः, श्री-७१]इति चष्टे चन्द्रयति, चन्द्रयतीति चन्द्रिका । 'ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ शाश्वतः (विश्वप्रकाश:),"द्विवैयॉम्नि पुराणमौक्तिकमणिच्छायैः इति ण्वुल, 'युवोरनाकौ ७।१।१॥, “प्रत्ययस्थात्- '७।३।८८॥ स्थितं तारकैः"[विद्धशालभञ्जिका ४।२०॥] इति च। “अन्तिकं इतीत्वम । "चन्द्रिमा इत्यपि"[]इति वाचस्पतिः, "चन्द्रिका व्रजति तारकराजे"किरातार्जनीयम, सर्गः-९, श्रो-१८]इति च चन्द्रिमा चा:"[]इति शब्दार्णवात् । २ चन्द्रगोलोऽस्त्यस्यां।
भारविरित्यपि । ३ तरन्त्यनया तारा, पुंस्त्रीलिङ्गः । तृ प्लवनचन्द्रगोलिका, 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ ॥१०६॥ ३ चन्द्र
तरणयो:'(भ्वा.प.से.), भिदादिपाठाद् अङ्, गुणः, दीर्घत्वम्, स्यातपः चन्द्रातपः । ४ प्रियत्वेन कुमुदानामियं कौमुदी ।
निपातनात् । “नक्षत्रे नेत्रमध्ये च तारा स्यात् तार इत्यपि"["] 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इत्यादिना डीप । ५ ज्योतिरस्यामस्तीति ज्योत्स्ना । 'ज्योत्स्नातमिस्रा
इति व्याडिः। ४ द्योतते ज्योतिः। 'द्युत दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), ४० १० शृङ्गिणोर्जस्विन्नूर्जस्वलगोमिन्मलिनमलीमसा: ५।२११४॥ इति
'द्युतेरिसन्नादेश्च जः'(उणा-२६७)। ५ भातीति भम् । 'भा सूत्रेण ज्योतिष उपधालोपो नश्च प्रत्ययो निपात्यते ॥ पञ्च
दीप्तौ'(अ.प.अ.), बाहुलकाद् डप्रत्ययः । भा विद्यतेऽत्रेति वा। चन्द्रज्योत्स्नायाः ॥
'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७॥ इत्यच् । ६ उद् ऊवं डयते उडुः, स्त्रीक्लीबलिङ्गः। उद्पूर्वः 'डीङ् विहायसां गतौ'(श्वा.
आ.से.)अस्माद्धातोर्बाहुलकाद् डुप्रत्ययः, उदो दकारलोपश्च। १ बभाति रश्मिभिर्कोमेति बिम्बम्, पुंक्लीबलिङ्गः।
अवतीति वा उडुः। 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.) अस्माद् वा, 'बन्ध बन्धने '(त्र्या.प.अ.), 'डीनीबन्धि-'(हैमोणा-३२५)
पृषोदरादित्वात् सिद्धम् । ईड्यते स्तूयत इति वा । 'ईड स्तुतौ' इत्यादिना डिम्बप्रत्ययः । वेति शोभत इंति वा ।"वी गतिप्रजन
(अ.आ.से.),'मृगय्वादयश्च'(उणा-३७) इति कुः, आदेश्चोत्वम्, कान्त्यसनादौ '(अ.प.अ.), 'उल्वादयश्च'(उणा-५३५)इति बन्नु
पञ्चमस्वरादिरयम् । इयर्ति गच्छति खमिति वा उडुः । 'ऋ गतौ' मागमहूस्वत्वानि"[] इति मिश्राः । “बिम्बति भातीति बिम्बम्"
(जु.प.अ.), 'उड् च भे'(हैमोणा-७३८)इति उः, अर्तेरुडा- ५० [अम.क्षीर. १।२।१६॥] इति स्वामी । बिम्बेति सौत्रो धातुः,
देशश्चेति हैमोणादिः । ७ गृह्यत इति ग्रहः । 'ग्रह उपादाने' २० पचाद्यच् । २ मण्डं शोभां लातीति मण्डलम्, त्रिलिङ्गः। स्त्रियां
(व्या.उ.से.), 'विभाषा ग्रहः'३।१।१४३॥ णो वा, अस्मिन् सूत्रे गौरादित्वाद् ङीषि मण्डली । द्वे चन्द्रमण्डलस्य ॥
'व्यवस्थया' इत्युक्तम्, तद्व्याख्यानं व्यवस्थितविभाषयेत्यर्थः, नक्षत्रं तारका ताराज्योतिषी भमुर्दू ग्रहः ॥१०७॥ जलचरेऽभिधेये ण एव भवति, न कदाचिदजित्यर्थः । एवं धिष्ण्यमृक्षम्
ज्योतिष्यजेव भवति, न क़दाचिण्ण इत्यर्थः॥१०७॥८ धृष्णोति १ नक्षति गच्छति व्योम्नि नक्षत्रम्, एकतकारवान् ।
प्रगल्भते निशीति धिष्ण्यम् । जिधृषा प्रागल्भ्ये '(स्वा.प.से.), 'णक्ष गतौ'(भ्वा.प.से.), अमिनक्षिकलिभ्योऽत्र:'(उणा-३८५)
'मध्यविड्यशिक्याभ्यपर्जन्यवदान्यथोहर्म्यधिष्ण्यपस्त्यागस्त्यइत्यत्रः। न क्षदति न हिनस्ति प्रभामिति नक्षत्रम्, द्वितकारवत्।
पुलस्त्यापत्यकुड्यकुल्याभल्यादय:'( ) ('इति क्यबन्तो 'क्षद गतिहिंसयो:', '-ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन्, 'खरि च'
न व निपात्यते)।९ ऋषति गच्छति ऋक्षम् । ऋषी गतौ'(तु.प.से.), ८४५५॥ इति चर्वम्, 'नभ्राण्नपाद्-'६३७५ ॥ इत्यादिना 'ऋषिवृषि- '(उणा-४०३) इत्यादिना कित् से: । षढो: क: सि' ६० नत्रः प्रकृतिभावः । न क्षदति प्रभामिति । 'क्षद संवरणे' सौत्रो
८।२४१॥ इति कत्वम्, षत्वम् । सामान्येन नव नक्षत्रस्य ॥
अथ विशेषत आह३० धातुः, तस्मात् ष्ट्रन् वा । २ तरति तारका, त्रिलिङ्गः । 'तू प्लवनतरणयोः (भ्वा.प.से.), ण्वल्तृचौ'३।१।१३३ ॥, 'तारका
अथाश्विन्यश्वकिनी दस्रदेवता । ज्योतिषि (वा-७।३४५॥)इतीत्वाभावः।"कनीनिकायां नक्षत्रे 3 ५. द्र. स्वोपज्ञटीका २।१०७॥, पृ.२४ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, थो-८३, पृ.१०९॥, रामाश्रमी १३॥१६॥, पृ.४४ ॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'उजुआलु इति भाषा' इति दृश्यते ॥ ४. 'अमिनक्षियजिवधिपतिभ्योऽत्रन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ५. 'तन्तुचौ शंसिक्षदादिभ्यः संज्ञायां चानिटौ'(उणा२५०)इत्युणादिसूत्रीयो धातुः शकलीकरणे भक्षणे च॥ ६. "नक्षत्रे चाक्षिमध्ये च तारकं तारकापि च (यथा)" इति शाश्वते, शो-४२०, पृ.३८॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-१, दिग्वर्गः, शो-८८, पृ.११६॥, रामाश्रमी १।३।२१॥, पृ.४७॥ ८. १प्रतौ नास्ति ॥ ९. नैतादृक् सूत्रं दृश्यते ॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने 'इत्युणादौ निपात्यते' इति पाठो दृश्यते ॥ ११. वस्तुतस्तु 'नुवृश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्'(उणा-३४६)इति सः, माधवीयधातुवृत्त्यादौ तथैव दर्शनात् ॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |