Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 75

१०
[ देवकाण्डः- २ तिथिप्रणीः। 'णीञ् प्रापणे' (भ्वा.उ. अ.), 'सत्सूद्विषद्रुहदुह- ' ३।२।६१ ॥ इत्यादिनैव क्विप् । ६ १४ कौमुद्याः, कुमुदिन्याः, भानाम्, दक्षजानाम्, रोहिण्याः, द्विजानाम्, निशायाः, औषधीनां
च पतिः, तेन कौमुदीपतिः, कुमुदिनीपतिः, भपतिः, दक्षजापतिः, रोहिणीपतिः, द्विजपतिः । "सोमो राजा द्विजातीनाम् "[ अम.क्षीर. १ । २ । १५ ॥ ] इति क्षीरस्वामी । निशापतिः, औषधीपतिः, तासामाप्यायकत्वात् । तथा च"नक्षत्रग्रहविप्राणां वीरुधां चाप्यशेषतः ।
सोमं राज्ये ददौ ब्रह्मा यज्ञानां तपसामपि ॥३॥" [] इत्यागमः । यौगिकत्वाद् ज्योत्स्नेशः, कुमुद्वतीशः, नक्षत्रेशः, दाक्षायणीशः, रोहिणीशः, द्विजेशः, निशेशः, औषधीशः इत्यादयः ॥१०३॥ १५, जीवत्यनेन सुधावर्षित्वाज्जगदिति जैवातृकः । 'जीव प्राणधारणे' (भ्वा.प.से.), 'जीवेरातृकन् वृद्धिश्च' (उणा८०) इति आतृकन्-वृद्धी । जीवयत्याप्यायकत्वादिति वा । १६ समुद्रात्मजत्वाद् अद्भ्यो जात: अब्जः । 'जनी प्रादुर्भावे ' (दि. आ.से.), 'पञ्चम्यामजातौ ३ ।२ ।९८॥ इति डः, डित्त्वाट्टिलोपः । समुद्रनवनीतमपि । १७-२० कलाम् शशमेणम्, छायां ५० च बिभर्त्ति कलाशशैणच्छायाभृत् तेन कलां बिभर्त्ति कलाभृत् । ‘डुभृञ् धारणपोषणयोः’(जु.उ. अ.), 'क्विप् च '३ ।२ १७६ ॥ इति क्विप्, 'ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् '६ ॥१॥ ७१ ॥ इति तुक् । एवं शशं बिभर्त्ति शशभृत् । एणं बिभर्त्ति एणभृत् । छ्यति तापं छाया । 'छो छेदने ' (दि.प.अ.), 'मावा[च्छा ] ससिसूभ्यो यः ' (उणा५४९ ) इति यः । छायां बिभर्ति छायाभृत्। यौगिकत्वात् कलानिधिः, शशधरः, मृगलाञ्छन:, छायाङ्कः इत्यादयः । २१ उनत्ति चन्द्रकान्तमणिरनेनेति इन्दुः । ' उन्दी क्लेदने ' ( रु.प.से.), 'उन्देरिच्चादेः'(उणा-१२) इत्युः, आदेश्चेकारः । यद्वा इन्दति ज्योतिष्केषु परमैश्वर्यमनुभवतीति इन्दुः । 'इदि परमैश्वर्ये ' (भ्वा.प.से.), ६० बाहुलकाद्' भृमृशीतृचरि- ' ( उणा - ७) इत्यादिना उः । २२ विध्यति ताडयति विरहिणः करैः कृत्वेति विधु: । 'व्यध ताडने' (दि.प.अ.), ‘पृभिदिव्यधिगृधिधिषिधृषिभ्य: कुं: ' (उणा - २३) इति कु:, कित्वात् संप्रसारणम् । विशेषेण धयन्ति सुरा एतमिति वा । 'धेट् पाने ' (भ्वा.प.अ.), 'ध[य]ति दीव्यति - ' ( ) इत्यादिना बहुलवचनात् कुः, 'आदेच उपदेशेऽशिति '६ १ १४५ ॥ इत्यात्वम्, 'आतो लोप - '६ ४१६४ ॥ इत्यालोपः । २३ अत्ति तपः स्वाध्या
१. द्र. स्वोपज्ञटीका २११०३ ॥ पृ. २२ ॥ २. 'पासेवण' इति १.२ ॥ ३. " चन्द्रं रजतममृतं च तदिव मीयतेऽसौ चन्द्रमाः इति हरदत्तः” इति सि. कौ. तत्त्वबोधिनी, पृ.६४१ ॥ ४. 'चन्द्रे मो डित्' इत्युणादिगणे ॥ ५. अत्र 'असिः' इति पाठ्यम्, "चन्द्रोपपदाद् माङोऽसिः स्यात्, स च डित्" इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिसूत्रविवरणात् ॥ ६. द्र. रामाश्रमी १।३।१३ ॥ पृ.४२ ॥ ७. 'परत्वम्' इति२ ॥ ८. द्र. स्वोपज्ञटीका २ । १०४ ॥ पृ. २३ ॥ ९. विग्रहे 'सूते इत्युक्तत्वाददादेः 'षङ् प्राणिगर्भविमोचने' इति युक्तः ॥ १०. प्र. पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, श्रो- ८३, पृ.१०८ ॥ ११. ' - धृषिभ्यः' इति मुद्रितोणादिगणे ॥
३०
३४
आश्विनौ तु पार्श्वद्वये तौ द्वावेव किशोरकौ । इत्यष्टादशको वर्गश्चण्डांशोः पारिपार्श्विकाः॥७॥" ['] इति । 'पासेवाणे' इति लोकभाषाप्रसिद्धाः ॥ १०३॥ चन्द्रमाः कुमुदबान्धवो दशश्वेतवाज्यमृतसूस्तिथिप्रणीः । कौमुदी - कुमुदिनी -भ-दक्षजारोहिणी-द्विज-निशौषधीपतिः ॥ १०४ ॥ जैवातृकोऽब्जश्च कैलाशशैणच्छा॒याभृदिन्दु॑र्वर्धुरत्रिर्हंग्जः । जानिश रत्नाकरौ च चन्द्रः सोमो ऽमृतश्वेतहिमद्युतिग्लौः ॥१०५॥ १ चन्द्रं कर्पूरं सादृश्येन माति तुलयति, चन्द्रमाह्लादनं वा माति चन्द्रमाः । 'मा माने ' ( अ.प.अ.) अदादिः, 'मातेश्चन्द्रे मो डिर्चे' (उणा-६६७ ) इत्यसुन्ं, ' अत्वसन्तस्य चाऽधातो: ' ६।४।१४॥ इत्युपधादीर्घः । चन्द्रमसौ चन्द्रमसः इत्यादि । बाहुलकात् के[ वलाद]प्यसुनि माः । अत एव "माः शब्दो ( मास्शब्दो ऽपीह चन्द्रे च सम्मतो बहुहुश्वनाम् " [] इत्युत्पलिनी । यद्वा 'माङ् माने' (जु.आ.अ.), कालं मिमीते परिमाति वा माः । माश्चासौ चन्द्रश्च चन्द्रमाः । " राजदन्तादिषु परम् २।२। २० ३१ ॥ [ ] इति तु स्वामी । चन्दति आह्लादयति दीप्यते वा चन्द्रमाः । चदि आह्लादनदीप्त्यो:' (भ्वा.प.से.), 'चन्दे ( चन्दो) रमस्' (हैमोणा - ९८६ ) इति रमस् इति हैमोणादिः । २ कुमुदानां बान्धवः कुमुदबान्धवः । यौगिकत्वात् कैरवबन्धुरित्यादयः । सुहृदपि बन्धुप्रायत्वाद् बन्धुरेवेति कुमुदसुहृदित्यादयोऽपि । ३४ दशसंख्या श्वेताश्च वाजिनो यस्य स दशश्वेतवाजी (श्वेतवाजी), इन्नन्तः, दशाश्वः । यद् व्याडि:
44
'अश्वास्तु दश चन्द्रस्य यजुश्चन्द्रमसो वृषः । सप्तधातुर्हयो वाजी हंसो व्योममृगो नरः ॥१॥ अर्वा चाथ चन्द्रमस: स्थानेऽस्ति त्रिघनाः क्वचित् । सप्तधातो: पुन: स्थाने सहरुण्योऽस्ति कुत्रचित् ॥२॥ [] । श्वेतवाजी सिताश्वः । ५ अमृतं सूते अमृतसूः । ' षूङ् प्रसवे' (अ.आ.वे.), 'सत्सूद्विषद्रुहदुह- '३ ।२।६१ ॥ इत्यादिना क्विप् । यौगिकत्वात् सुधासूरित्यादयोऽपि । ६ तिथीः प्रणयति
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
For Private Personal Use Only
४०