Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 713

तना
६७२ अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[सामान्यकाण्डः-६ औपम्यम कारोऽनुहार: साम्यं तुलोपमा । सूर्मी स्थूणाऽय प्रतिमा कक्षोपमानम्
१ सरति सूर्मिः । 'सृ गतो'(भ्वा.प.अ.),
'सर्तेरूच्च-'(हैमोणा-६८९)इति मिः, 'कृदिकारात्-'(गण१ उपमैव औपम्यम् । भेषजादित्वाट्यम् । २
सू-४।१४५॥)इति ङीषि सूर्मी" । तालव्यादिरप्ययम् । अनुकरणम् अनुकारः । ३ अनुहरणम् अनुहारः । ४ ।
'शं गतौ'( ), 'ग्रीष्मजाल्मशूर्म-'( )इति मप्रत्यये समस्य भावः साम्यम् । ५ तोलनं तुला । 'तुल उन्माने' (चु.उ.से.), भिदादित्वादङि । ६ उपमानम् उपमा । 'गुरो
शूरादेशे च गौरादिङीर्षि शूर्मी । शूर्मश्च (शूर्मिश्च) ।
"यामिगोसुरभिशूर्मयः"["]इति । शूर्मो दन्तोऽपीत्येके । श्च-'३।३।१०३ ।। इत्यङ् । ७ कक्षणं का । 'कक्ष-'
"गौरादिपाठादेव निपातः"["] इत्यरुणदत्तः । २ तिष्ठति ( ), भिदादित्वादङ् । ८ उपमितिः उपमानम् । 'मा माने '(अ.प.से.), भावे ल्युट् । अष्ट उपमायाः ॥
स्थूणा । 'रास्नासास्नास्थूणा-'(उणा-२९. ) इति निपातनाद् ४०
णत्वोत्वे । “स्थूणा स्तम्भेऽथ(च) सां च''[शाश्वत॥१४६३॥
कोशः, थो-७२२] इति शाश्वतः । ३ अयोमयी प्रतिमा छाया छन्दः कायो रूपं बिम्बं मानती अपि । अयःप्रतिमा । त्रीणि लोहप्रतिमायाः॥ १ अर्यतेऽसौ अर्चा । 'अर्च पूजायाम्'(भ्वा.
हरिणी स्याद्धिरण्मयी ॥१४६४॥ प.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३॥ इत्यकार: । २-११ प्रति
१ हरति मनो हरिणी। 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), शब्दात् परे माप्रभृतयः कृतिपर्यन्ता दशशब्दा योज्याः,
'श्यास्त्याहृञ्चिभ्य इनच्'(उणा-२०४)इतीनच, 'जातेरतेन प्रतिमीयतेऽनया प्रतिमा । 'मा माने'(अ.प.से.),
स्त्रीविषयात्-'४।१।६३ ॥ इति ङीष् । २ हिरण्यस्य विकारो 'आतश्चोपसर्गे''३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । प्रतियात्यत उपस्क्रियते
हिरण्मयी । 'दाण्डिनायनहास्तिनायन-'६।४।१७४ ।। इति प्रतियातना । 'यत निकारोपस्कारयो: '(चु.उ.से.)इति
साधुः, टित्त्वाद् ङीष् । द्वे स्वर्णप्रतिमायाः ॥१४६४॥ चुरादिण्यन्ताद् युच्। एते त्रयः स्त्रीलिङ्गाः । प्रतिनिधीयते प्रतिनिधिः, पुंसि । 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२ ॥ इति
।।३।९२ ॥ इति प्रतिकूलं तु विलोममपसव्यमपष्ठुरम् । २० किः । मुख्यसदृशोऽर्थः ॥१४६३॥ प्रतिक्रियस्य छाया
वामं प्रसव्यं प्रतीपं प्रतिलोममपष्ठु च ॥१४६५॥ सादृश्यमत्र प्रतिच्छाया । प्रतिच्छन्द्यते स्म प्रतिच्छन्दः । 'छदि संवरणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, घञ् । प्रतिरूपछन्दः १ प्रतीपं कूलात् प्रतिकूलम् । २ लोमानि प्रतिच्छन्द इति वा । प्रतिरूप: कायः प्रतिकार्यः। रूपेण विपर्यस्यति विलोमयति, 'सत्यापपाश-'३।१।२५ ॥ इत्यादिना सदृशं प्रतिरूपम् । सादृश्येऽर्थेऽव्ययीभावः । प्रतिनिधि- णिच् , विलोमयति विलोमम् । पचाद्यच । ३ अपगत बिम्बस्य प्रतिबिम्बम् । प्रतिबिम्ब्यत इति वा । प्रतिपूर्वः सव्याद् अपसव्यम् । ४ वमति वामम् । 'टुवम उद्गि'बिम्ब प्रतिमाने '( ), घञ् । प्रतिमीयते सदृशी- रणे'(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः, 'नोदात्तोपदेशस्य-' क्रियतेऽनेन प्रतिमानम् । करणे ल्युट् । प्रतिरूपं क्रियते ७।३।३४॥ इति वृद्धिनिषेधस्य 'आचमि( अनाचमि) कमिप्रतिकृतिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । एकादश 'प्रति- वमीनाम्-'(वा-७।३।३४॥)इति निषेधः । (सव्यशब्दो हि
बिम्ब' इति ख्यातस्य । "इमानि मूर्तिसदृशशिलादिप्रति- दूरान्तिकाराच्छब्दवद् वामदक्षिणार्थः)। ४ अपावृत्य ३० निर्मितप्रतिरूपकस्य''[पदचन्द्रिका, भा २, शूद्रवर्गः, शूो- तिष्ठति अपष्ठुरम् । पृषोदरादिः । अपष्ठु त्वं रातीति ६० ७१९] इति मिश्राः ॥
वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। ५ प्रगत सव्यात्
१. '-दण्' इति४.५ ॥, हैममतेऽयं प्रतिभाति, पाणिनीयमते 'चतुर्वर्णादीनां स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्'५।१।१२४ ॥ इति वार्तिकेन ष्यअत्ययः ॥ २. 'कक्षणा' इति३॥ ३. इतोऽग्रे १प्रतौ 'क' इति दृश्यते ॥ ४ '-पतापयोः' इति३॥ ५. '-ति' इति५ ॥ ६. ४प्रतौ नामि ॥ ७. १.२.५ प्रतिषु नास्ति॥ ८. पदचन्द्रिकायाम् 'इमानि' इत्यस्य स्थाने 'अष्टौ' इति दृश्यते ॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः२।१०।३५॥ १०. 'निः' इति३॥ ११. '-मीः' इति३॥ १२. 'सृ' इति२॥ १३. '-सूर्म-' इति५॥ १४ ‘-पि' इति३॥ १५. '-सू-' इति१.३॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्रो-७१८, पृ.८०८॥ १७. 'सू-' इति३॥ १८. 'शू-' इति३॥ १९. '-ते' इति४॥ २०. '-प्' इति३॥ २१. 'प्रतिकूलात्' इति३ ॥ २२. '-मतं' इति४॥ २३. 'वा-' इति१.२ ।। २४. '-मु' इति१.४॥ २५. '-स्य-' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ २६. वामशब्दस्य व्युत्पत्तिरपष्ठुरशब्दात् पश्चाद् युक्ता ॥ २७ 'शब्दाद्' इति४.५ ॥ २८. कोष्ठान्तर्गतपाठोऽपसव्यशब्दे युक्तः ॥, पाठश्चलितो वा ॥ २९. '-' इति१॥