Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 648

१३१९-१३२३]
१ वनं प्रियमस्य वनप्रियः । २ परेण काकेन भृतः पृष्टः परभृतः । अन्यभृतपरपुष्टावपि । ३ ताम्रेऽक्षिणी अस्य ताम्राक्षः बहुव्रीहौ सध्यक्ष्णोः ५४ ।११३ ॥ इति पच ४ कोकते चितं गृह्णाति कोकिलः । 'कुक वृक षच् । आदाने' (भ्वा. आ. से. अजिरादयश्च' (कातन्त्रोणा - १।२६) इति किरः, बाहुलकाद् गुणः, कपिरि (कपिल) कादित्वाल्लत्वम् शलि (साल) कलि- (उणा ५४ ) इत्यादिना इलचि वा जातिलक्षणं हा बाधित्वा स्त्रियामजादित्वाद्वा । ५ अपिरन्तर्थी, अपिहितः कायति पिकः । 'कै शब्दे (भ्वा. १० प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे कः ३ । १ । १३६ ॥, 'वष्टि भागुरिरल्लोपम् [ भागरिक तकारिका ] इत्यकारलोपः पिबति चूतरसं वा । 'पा पाने (भ्वा.प.अ.), 'पापुलि- ' (हैमोणा४१) इति किदिकः ६ कलो मनोज्ञः कण्ठोऽस्य कलकण्ठः । ७ काकेन पुष्यते काकपुष्टः । 'पुष पुष्टी' (दि.आ.अ.) क्तः सप्त कोकिलस्य । शेषश्चात्र"कोकिले तु मदो लापी काकजातो रतोद्वहः । मधुघोषों मधुकण्ठः सुधाकण्ठः कुतुमुखः ॥१॥ घोषयितुः पोषयित्नुः कामतालः कुनालिकः ॥ " [ शेषनाममाला - ४ । १९०-१९१]॥
।
२०
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
3
कोकोऽरिष्टः सकृत्प्रजः ॥१३२१॥ आत्मघोषश्चिरंजीवी घूकारि: करटो द्विकः । एकहंग् बलिभूक ध्वाक्षो मौकुलि( मोकुलि)
10
11
वय॑सोऽन्यभृत् ॥१३२२॥
१ 'का' इति शब्द कायति काकः । 'कै शब्दे' (भ्खा.प.से.), आनोऽनुपसर्गे कः ३ २ ॥३ ॥ । काकयति लौल्यं जनयति वा । 'कक लौल्ये' (भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, अच् । २ नास्ति रिष्टं मरणमस्य अरिष्ट, अमृतभुक्तादिति । ३ सकृदेकवारं प्रजायते सकृत्प्रजः । सकृत् प्रजाऽपत्यमस्य वा ।। १३२१ ॥ ४ 'काका' इति शब्देनाऽ
६०७
ऽत्मानं घोषयति आत्मघोषः । 'घुष स्तुतौ ( णिजन्तात् कर्मण्यण '३ १२ ११ ॥ ५ चिरं जीवति चिरजीवी । ग्रहादित्वाणिनिः । ६ घूकानामरिः घूकारिः । ७ करोति बलिदातुर्हितं करटः | 'शकादिभ्योऽटन् ' (उणा - ५२१ ) । कमात्मानं रटति वा । ८ द्वौ ककारौ नाम्न्यस्य द्विकः । ९ एका हगस्य एकदृक् । रामेण काणीकृतत्वात् । बलिं भुङ्गे बलिभुक्, वैदेवभागा त्वात् । 'भुज पालनादी' (रु.प.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । बलिपुष्टोऽपि । ११ ध्वाङ्क्षति घोरं शब्दायते कार क्षति वा ध्वाङ्क्षः | 'ध्वाङ्क्ष घोरवासिते" (भ्वा.प.से.), चकारात् काङ्क्षायाम्, पचाद्यच् । १२ माति मौकुलिः । 'मा माने ' ( अ. प.अ.), 'माशालिभ्यामोकुलिमली' (मोणा- ७०३ ) इत्योकुलिः | १३ वयति (वयते) प्रतिगृह वायसः । | 'वय गतौ ' (भ्वा. आ.से.), 'वय:' ( उणा ४०० ) इत्यसच् स च णित् । वया एव वायसः, प्रज्ञाद्यण् वा । १४ अन्यान् पिकान् बिभर्ति अन्यभृत् । अन्यभृतौ अन्यभृतः इत्यादि । चर्तुदश काकस्य ॥१३२२ ॥
4
३ 'ल्लीपि' इति५ ।।
४
पोषो' इति४.५ । ५ 'कुहु-' इति ॥ ६
'मखः' इति४ ॥ ७.
१. 'न' इति ॥ २. 'महे-' इति४ ॥ -रं-' इति३.५ ।। ८ पचाद्यच्' इति ॥ १२. 'देवता' इति३ ॥ १३. ' - शिते'
इति३ ॥
१०.
९ ' - तत्वा-' क्षीरतरङ्गिण्यादौ स्तुत्यर्थकघुषधातुर्न दृश्यते ॥ ११. 'नि' इति१ ॥ इति२.५ ॥ १४ द्राक्षि ध्राक्षि घोरनिवाशिते च' इति स्वामी, 'द्राक्षि प्राक्षि ध्वाक्षि घोरवाशिते
(' वासिते' इति सायणः) च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ एक 'मौ-' इति२.३ ॥ १६. गतिहिंसाकौटिल्येपु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५.
), ३०
वृद्ध-द्रोण- दग्ध-कृष्ण पर्वतेभ्यस्त्वसौ परः । वर्नाश्रयश्च काकोल
6
१ वृद्धादिभ्यः परोऽसौ काकशब्दो योज्यते, तेन ५० वृद्धकाकः । २ द्रुणति विशेषेण हिनस्ति द्रोणः । 'द्रुण हिंसायाम् (तु.प.से.) अच् । द्रोणनामा काको द्रोणकाकः । द्रोणोऽपि । " द्रोणो ना दग्धकाके स्यादश्वत्थाम्नो गुरावपि " [" ] इति रुद्रः । ३ [ दग्धकाकः ], ४ कृष्णकाकः, ५ पर्वतकाकः । ६ वनमाश्रयोऽस्य वनाश्रयः । ७ कायति काकोलः । 'कै शब्दे' (भ्वा.प.अ.), 'कपिपिडिभ्यामोलन्' ( ) इति बाहुलकादतोऽपि । ईषत् कोलतीति वा । 'कुल संस्त्याने ' (भ्वा.प.से.), अच् । सप्त पर्वतीयकाकस्य ॥
१७.
'वृद्ध-' इति३ ॥ १८. -त्थामा' इति३ ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो- २३६, पृ. ३०३ ॥ रामाश्रमी २ ।५।२१ ॥ पृ. २४९ ।। २०. ' -गः' इति३ ॥ २१. '-लः' इति३ ॥ २२. कैधातुना काकोलशब्दसिद्धिर्विचारणीया । न च 'कपिगण्डि - ' ( उणा - ६६ ) इत्यादिना कोलच्प्रत्यये सिद्धिरिति वाच्यम् प्रत्ययादेः ककारस्येत्त्वात् तस्य लोपात् । अथ च काकयति काकोलः । स्वार्थण्यन्तात् 'कपिगण्डि ' (उणा-६६ ) इत्यादिना बाहुलकादतोऽपि कोलचिति समाधेयम् ॥ २३. 'संस्त्याने ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥
४०