Page Text
________________
१२२१-१२२५] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
५६७ २ द्यति खण्डयत्यनेन दानम् । 'दोऽवखण्डने'(दि.प.अ.), लिङ्गः। 'विष्ल व्याप्तौ'(जु.उ.अ.), 'कृपिविर्षि-'(हैमोणाकरणे ल्युट्। ३ प्रवर्ततेऽनया प्रवृत्तिः। 'वृतु वर्तने'(भ्वा. १९१)इत्याणक् । द्वे (एकं) हस्तिदन्तस्य ॥ आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, त्रीणि हस्तिमदस्य ॥
स्कन्ध आसनम् ॥१२२४॥ ३० वमथुः करशीकरः ॥१२२३॥
१ हस्तिनः स्कन्धः, आस्यतेऽस्मिन्निति आस१ वम्यते उद्गीर्यते वमथुः ।। उदि- नम् । 'करणाधिकरणयोः-'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । रणे'(भ्वा.प.से.), 'टिवतोऽथुच'३३८९॥ । २ करस्य द्वे (एक) हस्तिस्कन्धस्य ॥१२२४॥ शीकरोऽम्बुकणः करशीकरः । एकं शुण्डाफूत्कारजल- कर्णमूलं चूलिका स्यात् कणस्य ॥१२२३॥
१ गजस्य कर्णमूलम्, चूल्यते चूलिका । 'चूल हस्तिनासा करः शुण्डा हस्तः
समुच्छ्राये'(चु.उ.से.), 'संज्ञायाम्'३।३।१०९॥ इति ण्वुल् । १० १ हस्तिनो नासा हस्तिनासा। २ किरत्यनेन करः। चोद्यते पार्श्वगमनेनाऽशेनाऽस्यामिति वा । भिदादित्वा
'क विक्षेपे'(तु.प.मे.), 'ऋदोरप्'३३५७॥ । ३ शुनत्यनया दङि पृषोदरादित्वाइत्वमिति वा । एकं हस्तिकर्णमूलस्य । शुण्डा । 'शुन गत्याम्'(तु.प.से.), 'कुगुहु-'(हैमोणा-१७०) 'कनवाली' इति भाषा ॥ इति किड्डः। ४ हस्तः हस्तक्रियाकारित्वात् । चत्वारि
ईषिका त्वक्षिकूटकम् । ४० हस्तिशुण्डायाः ॥ अग्रं त्वस्य पुष्करम् ।
१ "ईषा लाङ्गलकीलिका, सा इवेति, इवार्थे
कन्, ईषिका"[अम.क्षीर.२।८।३९ ।।]इति स्वामी । “ईष १ अस्य करस्याऽग्रमग्रभागः, पुष्यत्यनेन पुष्करम्, व्योमनामस (अभि.श्रो-१६३)। "अन्योन्येषां पुष्करै
गतौ'(भ्वा.आ.से.), अतो धातोण्वुल्"["]इति शाब्दिकाः । रामृशन्तः ''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१८, शूो-३२] इति माघः।
दीर्घादिर्हस्वमध्येयम् । “इषीका, ह्रस्वादिर्दीर्घमध्या''[]
इति सर्वस्वम् । “तस्मिन्नस्यदिषीकास्त्रं वामो वामाविरोएकं शुण्डाग्रभागस्य । 'पोगर' इति भाषा ॥
धतः (रामो रामावबोधित:)"[रघुवंशम्, सर्गः-१२, शो२० अङ्गुलिः कर्णिका
२३] इति रघुरपि । "ईष्यते महति देहे निमग्नत्वात् १ गज-याऽऽङ्गलि:, किरत्यनया कर्णिका । 'कृ प्रयत्नेन लभ्यते । 'ईष उञ्छे '(भ्वा.प.से.), 'ईष गतिविक्षेपे'(तु.प.से.), 'कुशिक-'(हैमोणा-४५)इतीके निपा- हिंसादानेषु'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादिकन्निति प्रकृते 'ईषे: त्यते । असत्यपि कर्णभवत्वे रूढिशब्दत्वात् कर्णे भवा किद्धस्वश्च'(उणा-४६१)इतीकन्प्रत्ययो धातोर्हस्वत्वं च, ५० कर्णिका । 'कर्णललाटात्- '४।३।६५ ॥ इतीकन् (इति इषीका, ह्रस्वादिर्दीर्घमध्या"[पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रकन्)। द्वे (एक) शुण्डाङ्गल्याः ॥
वर्गः, श्री-४९२] इति मिश्राः । अक्ष्णः कूटमक्षिकूटम् ।
एकं गजनेत्रोपरिभागस्य । 'पलक' इति भाषा ॥ दन्तौ विषाणौ १ हस्तिदन्तौ वेवेष्टि आभ्यां विषाणौ, त्रि- अपाङ्गदेशो निर्याणम्
1
२४
१. '-सी' इति१॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः२।८।३७॥ ३ '-मुद्नि-' इति३.५, 'टुवम' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'शू-' इति३ ।। ५. '-थू' इति४॥ ६. 'शुनय-' इति१.२.३॥ ७ १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ८ 'हस्तिनो' इति३॥ ९. 'कुशी-' इति१, 'कुसि-' इति३॥ १०. 'कृषि-' इति३ ॥ ११. 'कृषिवृषि-' इति४॥ १२. '-लि-' इति५ ॥ १३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"ईषा लाङ्गलकीलैव ईषिका" इति दृश्यते, पृ.१८३॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षात्रवर्गः, श्री-४९२, पृ.५७७॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, भो-४९२, पृ.५७७ ॥, तत्र"ईष गतीत्यादिधातोः (गतावित्यादिधातोः) ण्वुल् (पा.३।१।१३३ ॥ इति शाब्दिकाः" इति दृश्यते ॥ १६. '-दिदी-' इति३.५ ॥ १७. टीकासर्वस्वे-"उणादी तु 'ईषेः किद्धस्वश्च'(उ.४.२१)इतीकनि धातोर्हस्वत्वे ह्रस्वादि दीर्घमध्यं च" इति दृश्यते, भा-३, २८३८॥, पृ.८३ ॥ १८. '-वामे वामाधिरोधितः' इति३॥ १९. '-ह' इति१, -हि' इति४.५॥ २०. '-दर्शनेषु' इति स्वामिसायणी ॥ २१. '-षः' इति४, '-षिः' इति५ ॥ २२. 'इषि-' इति१॥ २३. 'पेच-' इति३ ॥ २४ तुलनीयोऽमरकोषः२८॥३८॥
Jain Education Interational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |