Page Text
________________
१०
२०
अथ त्रीन्द्रियानाह
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
१२०३ - १२०८ ]
१ शाम्यन्ति शम्बूकाः । 'शम्बूक - '(हैमोणा६९) इत्युके निपात्यते । शम्बुको ह्रस्वमध्योऽपि । २ अम्बुमात्रे जले एव जायन्ते अम्बुमात्रजाः । " मात्रं त्वधृतौ स्वार्थे कात्स्र्त्स्न्ये''[ अनेकार्थसङ्ग्रहः २ ।४३६ ॥ ] इति । एकं
जलशङ्खस्य ॥१२०५ ॥
कपर्दस्तु हिरण्यः स्यात् पणास्थिक-वराटौ । १ कप महादेवजटाबन्धनामनि (अभिधान- श्रो२ |२०० ॥ व्युत्पादितः । २ हिरण्यः सुवर्णनामसु (अभिधान - श्री - ४।१०४४ ॥), पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । ३ पणाय व्यव
५५९
हारायाऽस्थ्यस्य पणास्थिकः । ४ वरं प्रशस्यमटति वराटः । ३० अच्, स्वार्थे कन् [ वराटकः ] । " श्वेतः " [ शेषनाममाला ४।१७४॥] इति शैषिकम् । त्रीणि 'कोड' इति ख्यातस्य ॥ दुर्नामा तु दीर्घकशा
१ दुर्दुष्टो नामो नमनमस्या दुर्नामा, टाबन्तो गङ्गावत् । व्यञ्जनान्तोऽप्यम् । "दुर्नामा पङ्कशुक्तौ स्त्री दुर्नाम क्लीबमर्शसि ''[विश्वलोचनकोशः, नान्तवर्ग:, श्रो१८२ ] इति श्रीधरः । २ [ दीर्घः कोशोऽस्या जलूकाकारत्वाद् दीर्घकोशा । दीर्घा कुश्यतीति वा ] । जलौकाकारो जलजन्तुरयम्, तस्य द्वे । 'घिरोली' इति भाषा ॥ ॥ उक्ता द्वीन्द्रियाः ॥
॥ त्रीन्द्रियाः ॥
पिपीलकस्तु पीलकः ॥१२०६॥
१ पीलति पिपीलकः । 'पील प्रतिष्टम्भे' (भ्वा. प.से.), पृषोदरादिः । २ पीलति पीलकः । ण्वुल् । मण्डोकानाम्नी द्वे ॥१२०६ ॥ पिपीलिका तु हीनाङ्गी
१ पीलति पिपीलिका । पृषोदरादिः २ हीनमङ्गमस्या हीनाङ्गी । कीडीनाम्नी द्वे ॥
ब्राह्मणी स्थूलशीर्षिका ।
१ बृंहति ब्राह्मणी । अणप्रत्यये साधुः । २ स्थूलं शीर्षमस्याः स्थूलशीर्षी । गौरादिः, ततः कनि 'केऽणः ' ७ । ४ । १३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् [ स्थूलशीर्षिका ] । मोटामाथानीकीडीनाम्नी द्वे ॥
घृतैली पिङ्गकपिशा
१ घृतेन ईर्यते प्रेर्यते घृतेली । 'ईर गतिकम्पनयोः ' (अ.अ.से.), '– प्रेरणे'( ) वा, घञन्तः, गौरादिः । २ पिङ्गं ह्रीबेरम्, तद्वत् कपिशा पिङ्गकपिशा । घीवेलेनाम्नी द्वे ॥
अथोपर्जिह्वोपदेर्हिका ॥१२०७॥
Jain Education International
१. 'शाम्यति' इति ॥ २. 'कास्ने' इति१.३ ॥ ३. १.३. ४प्रतिषु नास्ति ॥ ४ 'कुडा' इतिर 'कवडा' इति२ ॥ ५. सर्वादर्शेषु दीर्घकोशाशब्दस्य व्युत्पत्तेरभावादत्र चतुष्कोणे स्वोपज्ञटीकायाः पाठः स्थापितः ॥ ६ 'का' इति३.४ ॥ ७ ' त्वे' इति४.५ ॥ ८ 'णयोः' इति३ ॥ ९. ' -लि-' इति ॥ १०. 'उपदेहा' इति५ ॥ ११. 'उपदेहे' इति३, 'दिह उपचये' इति स्वामिसायणौ, 'दिह उपतापे' इति मैत्रेयः ॥ १२. 'ल्युट् ' इति ॥ १३. 'ऊ' इति२ ।। १४. 'रेषति रिक्षा' इति १.३.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ १५. क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'कष' इत्यादिदण्डकोऽयं रिषधातुर्हिंसायामर्थे दृश्यते ॥ १६. 'यु मिश्रणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ १७ 'अस्य' इति१.२.४.५ ॥ १८. 'जूं' इति भाषा' इति १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥
वा
११
१ उपलेढि उपजिह्वा । 'लिह आस्वादने ' (अ. उ. अ.), 'लिहेर्जिह च' ( ) इति वः । २ उपदिह्यते मृदनया उपदेहिकां । 'दिह उपलेपे ( अ. उ. अ.), बाहुलकात् करणे ण्वुल्, 'प्रत्ययस्थात्- '७ । ३ ।४४ ॥ इतीत्वम् ॥ १२०७ ॥ ३ वमति मृदं वम्री । 'टुवम उद्रिरणे' (अ. प.से.), बाहुलकाद्रः, गौरादिः । ४ उप समीपे ददाति उपदीका । पृषोदरादिः । उदेहीनामानि चत्वारि ॥
रिक्षा
लक्षा तु
१५,
१ रेषति रिक्षा । 'रिष गतौ ' (भ्वा.प.से.), 'ऋषिरिषि- ' (हैमोणा - ५६७ ) इति कित् सः । २ लत्वे लिक्षा । लेढि रसमिति वा । 'लिह आस्वादने ' (अ.उ. अ.), बाहुलकात् क्सः । लिश्यतेऽल्पीभवति वा । 'लिश अल्पीभावे' (दि.आ.अ.), बाहुलकात् क्स: । लीखनाम्नी द्वे ॥
तु
।
१ यौति मिश्रीभवति कायेन यूका । 'यु मिश्र - णामिश्रणयो:' ( अ.प.से.), 'अजियुधिनीङ् भ्यो (.-नीभ्यो) दीर्घश्च' (उणा-३२७) इति कन्, दीर्घत्वं च । २ षट् पादा अस्याः षट्पदी । द्वे षट्पद्याः । 'जूं' इति भाषा ॥ ६०
४०
For Private Personal Use Only
५०
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |