________________
१९८२ - ११८५ ]
५।१।६९ ॥ इति सूत्रे वर (हर) दत्तोऽप्येवम् । भुसनाम्नी द्वे । ' ढूंढा' इति भाषान्तरम् ॥११८२ ॥
धान्यमावसितं रिर्द्धम्
१ धान्यं व्रीह्यादि, आ अवसितं निष्पन्नम् । “रक्षार्थमाच्छादितमावसितम् "[ ] इत्यन्ये । आ समन्तादवसितमवसानं प्राप्तम् । स्यतेरवपूर्वात् क्तः । राध्यति स्म रिद्धम् । 'राध संसिद्धौ' (स्वा.प.अ.), पृषोदरादित्वादित्वम् । 'ऋधु वृद्धौ ' (दि.प.से.), के, सप्तमस्वरादिरपि । एकं निष्पन्नधान्यस्य । अथवा ढांकियानाम एकम् ॥
तत्पूतं निर्बुसीकृतम् ।
१ तद् धान्यं निर्बुसीकृतं सत् पूतम् इत्युच्यते । पूयते स्मेति पूतम् । ‘पूञ् पवने' (क्र्या.उ.से.), क्तः । एकं तृणरहितधान्यस्य । "ऊपणिउधान्य' इत्यादिभाषा ॥ ॥ पूर्णो धान्याधिकारः ॥ अथ शाकाधिकार :मूलपत्त्रकरीराग्रफलकाण्डाविरूढकाः ॥११८३॥ त्वक् पुष्पं कवकं शाकं दशधा शिग्रुकं च तत् । १ तत् शाकं दशधा दशविधं मूलं मूलकं बिशादे: १, पत्त्रं निम्बादेः २, करीरं वंशादेरङ्कुर, अग्र करीर - २० वृक्षादे: ४, फलं वार्ताक्यादे: ५, काण्डम् एरण्डवंशादे: ६, विरूढाः "विरुहा' इति प्रसिद्धाः, क्षेत्रोद्धृतस्य फलमूलादेः स्वैदान्नवोद्भिन्ना अङ्कुराः । ‘‘अंकारप्रशेषादविरूढकं तालास्थिमज्जा" [ ] इति गौडा ॥११८३ ॥ त्वक् कदल्यादेः ८, पुष्पं करीरवृक्षादेः ९, कवकं छत्रकाख्यभूकन्दविशेष: १०, एवमेतद् दशधा शाकम् । शक्यतेऽनेन भोक्तुमिति शाकम् । शक्लृ शक्तौ ' ( स्वा.प.अ.), करणे
4
१०
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
५४९
घञ् । श्यति तनूकरोति सौहित्यं वा । 'शो तनूकरणे' (दि.प.अ.), बाहुलकादौणादिकः कन्, ' आदेचः - '६ |१| ४५ ॥ इत्यात्वम् । महच्छाकं शाकसमाहारो वा शाकी, गौरादित्वाद् ङीष् । २ शिनोति शिग्रुकम्, पुंक्लीबलि- ३० ङ्गावेतौ । मूलपत्त्रादीनां दशानां सामान्येन नाम्नी द्वे । शाकं चतुर्धाऽपीत्यन्ये । यन्मदनपालः " शाकं चतुर्धा तत्पुष्पं १ छद२कन्द३फलैः स्मृतम् "[ मदनपालनिघण्टुः, शाकवर्ग:, श्रो- २] इति । आत्रेयोऽपि -
" शाकं चतुर्विधं प्रोक्तं पत्त्रं पुष्पं फलं तथा । कन्दा अन्ये समुद्दिष्टा वक्ष्याम्येतान् पृथक् पृथक् ॥१ ॥" [ ] इति ॥
अथ शाकभेदानाह
तण्डुलीयस्तण्डुलेरो मेघनादोऽल्पमारिषः ॥११८४॥
१ तण्डुलाकृतिबीजस्तण्डुलः, तज्जनकत्वेन तस्मै ४० हितमित्यर्थे 'प्राक् क्रीताच्छ: '५ । १ । १ ॥, ' आयनेयी- '७ । १ । २ ॥ इति छस्य ईयादेशः [ तण्डुलीयः ]। २ तण्डुलानीरयति द्रावकत्वादिति तण्डुलेरः । 'ईर गतिकम्पनयो:'(चु.उ.से.), णिजन्तः, 'कर्मण्यण् '३ ।२ ।१ ॥ । द्वावपि पञ्चमाज्मध्यौ । ३ मेघस्येव नादोऽस्माद् मेघनादः । ४ मारिषः शाकभेदः, क्षुद्रकाण्डपत्त्रत्वाद् अल्पश्चासौ मारिषश्च अल्पमारिषः । अल्पं मृणाति हिनस्तीति । 'ं हिंसायाम्'(क्र्या.प.से.), ‘अमिमृशिभ्यां णित्' (हैमोणा५४९ ) इतीषः । तैन्दलेजानामानि चत्वारि ॥११८४॥ बिम्ब रक्तफैला पीलुपर्णी स्यात् तुण्डिकेरिका । ५०
Jain Education International
१ बिम्बं "बिम्बिकाफलम्, तदाचष्टे प्रकाशयति ण्यन्तादचि ङीषि बिम्बी । २ रक्तं फलमस्या रक्तफला । अजादिपाठात् ‘पाककर्ण– ४ ११ । ६४ ॥ इत्यादिना ने ङीष् । ३ पीलोरिव पर्णमस्याः पीलुपर्णी । 'पाककर्ण - ४ ११ ६४ ॥
१. " कडङ्करदक्षिणाच्छ च ॥ 'कड मदे' कडतीति कडः, कडं करोतीत्यत एव निपातनात् खच्, कडङ्करं माषमुद्रादिकाष्ठमुच्यते ।" इति पदमञ्जरी, काशिकावृत्तिः, भा-४, ५ १ ६९ ॥ पृ. ७१ ॥ २. 'ढं-' इति३ ॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका४ । ११८३ ॥
पृ. २६५ ॥ ४ - रादित्वम्' इति३ ॥
८
॥
११.
५. 'ढा-' इति१, 'ढौ ' इति३ ॥ ६ 'ऊफणिउं' इतिर, 'उपणीयो' इति३ ॥ ७ 'ऊं' इति४ ॥ टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४ ॥ १३६ ॥ पृ. १८१ ॥ पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्ग:, - १८२, पृ. २३५ 'बिसा - ' इति १.२ ॥ १०. ' वृक्षादेः' इति३ ॥ 'विरू - ' इति१.३ ॥ १२. 'स्वेदो-' इति४.५ ॥ १३. १५. द्र. स्वोपज्ञटीका ४ । ११८३ ॥ पृ. २६५ ॥ १६. 'तण्डुली-' इति४.५ ॥ १७ 'ला' इति४ ॥ हैममते क्र्यादेः शानुबन्धः ॥ २०. ' - मृङ्भ्यां' इति२.३, 'मृभ्यां' इत्युणादिगणे ॥ २१. 'चं ' - ले' इति३.४.५ ॥ २४ १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ अथवा 'दिनाऽङीष्' इति बोध्यम् ॥
१८.
'
For Private Personal Use Only
अम. क्षीर. २ ।४ । १३६ ॥, पृ. ११५ ॥, रामाश्रमी २ १४ ११३६ ॥ पृ.२२४ ॥ ९. 'आ-' इति ॥ १४ 'कां' इति५ ॥
' - स्यैव' इति५ ॥ १९. ‘मृण्' इति३, इति४.५ ॥ २२. 'बिम्ब-' इति३.५ ॥ २३.
www.jainelibrary.org