Page Text
________________
१९६५-१९६८ ]
तत एते कमलमुलनाम्नी एवेति कन्दाद्भेदः । यन्महेश्वरः"करहाटोऽब्जकन्दं स्यात् पुष्पवृक्षप्रभेदयोः "[ विश्वप्रकाशकोश:, टान्तवर्ग:, श्रो- ६१] इति द्वे कमलकन्दस्य ।। ११६६ ।। उत्पलानां तु शालूकम्
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
१ उत्पलानां चन्द्रविकासिकमलानां कन्दे शलति (शलते) चलति स्वस्थानात् संवियते वा शालूकम् क्लीये 'शल चलं संवरणे (भ्वा.आ.से.), 'शलि मण्डिभ्यामूकण्' (उणा ४८२), णित्वाद् वृद्धिः धन्वन्तरिस्तु"पद्ममूलं तु शालूकं शकलं करहाटकम् । शालीनां (शालीनं) पद्मकन्दं जलालूकं निगद्यते ॥१॥" [ धन्वन्तरिनिघण्टुः करवीरादिचतुर्थी वर्गः श्रो- १४४ ] इत्यभेदेनाह । [ एकं चन्द्रविकासकन्दस्य ] ॥
१०
नील्यां शैवाल - शेवले । शैवालं शैवलं शेपालं जलाच्छूक - -नीलिके
।।११६७ ।।
1
१ नीलांत नीली 'णीलं वर्णे (ध्वा.प.से.), अच् गौरादिः । नीली वर्णेन वा तस्याम् २-४ शेते तिष्ठत्यम्भसि शैवालम्, शेवलम्, शेवालम् । 'शीङो वालञ् (वलञ्) 'वलन् वालनं ' (मर. कण्ठा. २ । ३ । १३१ ॥ ) इति वाल (वल - ) २० आदिप्रत्ययाः । ५ शेवलमेव शैवलम् । स्वार्थेऽण शैवालं शैवलमिति द्वयं द्राविडापेक्षया । ६ जपादित्वाद् वस्य पत्वे शेपालं च । " शेपालो जलनीलिका [] इति वाचस्पतिः । ७-८ जलशब्दादग्रे शूकनीलिके योज्येते, जलस्य शूकमिव जलशूकम् । नीलत्वात् जलं नीलयति जलनीलीं। 'कर्म
'३ २ ११ ॥ ततो ङीष् (ङीप् ), तत: कन् [ जलनीलिका ] । शैवलाद्याः षडपि पुंनपुंसकाः । अष्टौ शैवालस्य ॥११६७ ।। धान्यं तु संस्यं सत्यं च व्रीहिः स्तम्बकरिश्च तत् ।
Jain Education International
4
५४१
।
१७
.१८
१ धन्यते धान्यम् धन धान्ये ' ( जु.प.से.), 'ऋहलोर्ण्यत् '३ । १ । १२४ ॥ दधाति सत्त्वानिति वा । दधातेर्यत् तुट् च क्लीबेऽयम् । " धान्यः पुंसि [ ] इति बुद्धि - ३० सागराचार्याः । २ सस्यन्ते सुखमनेनेति सस्यम् । पस स्वप्ने' (अ.प.से.), 'माच्छाससिसूभ्यो यः ( उणा - ५४९ ) इति यः । तकिससि ( शसि ) चति- ' ( वा ३११ १९७ ।। ) इत्यादिनोपसङ्ख्यानात् कषि ( क्यपि) वा । सस्यं द्विदन्त्यम्, "त्रंसनं सीसकं [ सस्यं] स्रस्तं साध्वसाध्वसम् "[ ] इत्यूष्मविवेकात् । " शसु हिंसायाम् ' (भ्वा.प.से.) इत्यस्य ताल - व्यादिरपि "[ ] इति वर्णदेशनों। ३ सीतया सङ्गतं सीत्यम् । 'नौवयोधर्म-४ १४ १९१ ॥ इति यत् । ४ वैर्हत्युपचयं गच्छति व्रीहिः । वृहि वृद्धी' (भ्वा.प.से.), 'इगुपधात् कित्' (उणा५५९) इतीन्, नैरुक्तो व्रीभावश्च । व्रीणाति व्रीयते वा । ४० 'व्री' वरणे' (क्र्या.प.अ.), 'त्रियो (व्रीयो) हिक्' (हैमोणा७१० ) इति हि ५ स्तम्बं करोति स्तम्बकरि: । 'स्तम्बशकृतोरिन् '३ ।२ ॥२४॥ इतीन् । पुंस्येतौ । पञ्च सामान्येन धान्यस्य । तानि च सप्तदश । यदाहुः"व्रीहियवोर मसूरो३ गोधूमो४
२४ २५
मुद्ग५ माष६ तिलचणकाः ८ ।
२६
अणवः ९ प्रियङ्गु१० क्रोद्रव११ - मकुष्टका : १२ शालि१३ राढक्यः १४ ॥१॥ किञ्च कु (क) लाय १५ कुलत्थौ १६ शण१७ सप्तदशानि धान्यानि ।" [ ] इति ॥ अथ धान्यविशेषानाह
4
९. इतोऽग्रे २.४प्रत्यो: 'द्वे' इति दृश्यते ॥ २. 'वल' इति३.४ ॥ ३ 'शल चलनसंवरणयो:' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ मडि इति३.४ ॥ ५ ' शीलानं' इति१, 'शालादीनां' इति ॥ ६ 'च' इति धन्वन्तरिनिघण्टौ पृ. २२० ॥ ७ 'नील' इति३. ४.५ ॥ ८ ५ प्रतौ नास्ति ॥ ९ - वलज्वालञ्' इति३.४ ॥ १०. ' शीङो धुक्लक्वलज्वालन: ' (उणा - ४७८ ) इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. 'शैवा -' इति५ ॥ १२. 'शैवलो जलनीलिका' इति वाचम्पतिः " इति पदचन्द्रिकारामाश्रम्योः क्रमेण भा-१, वारिवर्गः, श्रो- २६६, पृ. ३१८ ॥ १ । १० १३८ ॥, पृ. १३७ ॥ १३. 'योज्यौ' इति३, 'योज्यते' इति५ ।। १४. नीलिका' इति ॥ १५. 'ङीषि' इति५ ॥ १६. 'शै-' इति५, 'से' इति१.४ ॥ १७ न्ये' इति३ ॥ १८. 'बुद्धिसागरः' इति४ ॥ १९. 'षस स्वप्ने' इति १ प्रतौ नास्ति ॥, 'षस स्वने' इति स्वामी, 'षस षस्ति ष्वप्ने' इति मैत्रेयः, 'स्वप्ने' इति सायणः ॥ २०. ससिभ्यो' इत्युणादिगणे ॥ २१. द्र टीकासर्वस्वम् भा- २ २४ ११५ ॥ पृ.६६ ॥ तत्र - ' - दिरपि' इत्यस्य स्थाने ' द्यपि ' इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो- ६१, पृ. ८७ ॥ २२. 'वृं-' इति३.४.५ ॥ २३. ' - त्वात्' इति१.२.५ ॥ २४ 'व्रीञ्' इति५ ॥ २५. 'भ-' इति१.२ ॥ २६. वा:' इति२ ॥ २७. अम. क्षीर. २ ।९ ॥१५ ॥ पृ. २०९ ॥ स्वोपज्ञटीका ४ । ११६८ ॥ पृ. २६२ ॥ २८. 'अशू व्याप्तौ' इति स्वामी, 'अशू व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २९. ' - व्रीहौ' इति३॥
आशुः स्यात् पाटलो व्रीहि:
"
१ अश्नुते व्याप्नोतीति आशुः पुंलिङ्गः । 'अशूङ् व्याप्तौ ' (स्वा.आ.से.), 'कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशु (-शू - ) भ्य उण्' (उणा - १ ) इत्युण् । "आशुव्रीहौं' पाटलो ऽन्यः श्वेतरक्तो
For Private & Personal Use Only
५०
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |