Page Text
________________
१११४-१११७]
पचाद्यचिं । ३० पुष्पाणि ददाति पुष्पदः । 'आतोऽनुपसर्गे कः '३ ।२।३ ॥ । सर्वेऽपि शब्दा इमे पुंसि । त्रिंशद् वृक्षस्य ॥ शेषश्चात्र
" वृक्षे त्वारोहकः स्कन्धी सीमको हरितच्छदः । ॐरुर्जन्तुर्वह्निभूश्च''[ शेषनाममाला४ ॥१७३ - १७४ ॥ ] इ
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
२०
॥१११४ ॥
कुञ्ज - निकुञ्ज-कुडङ्गाः स्थाने वृक्षैर्वृतान्तरे ।
१ कवन्तेऽस्मिन् कुञ्जः । 'कुङ् शब्दे' (भ्वा. आ.अ.), 'कुवः कुब (कुब्) कुनौं च' (हैमोणा - १२९ ) इति १० ज: । 'कुञ्जतीति, कुजिरावरणार्थो वा अच् । “कौ जायत इति, 'सप्तम्यां जनेर्ड: '३ ।२ ।९७ ॥ पृषोदरादित्वाद् मकारागमः "[]इत्यन्ये । २ निकुञ्जन्त्यत्र निकुञ्जः । 'कुजि अव्यक्ते शब्दे ' (भ्वा.प.से.), 'हलश्च '३ | ३ | १२१ ॥ इति घञ् । ( एवं निकुञ्जः), पुंक्लीौं । यदमरः - "कुञ्जनिकुञ्जौ वा क्लीबे ''[ अमरकोषः २ । ३ ।८ ॥ ] इति । ३ कुडति कुडङ्गः, पुंसि । 'कुड शब्दे' ( ), 'पतितमि- ' ( हैमोणा- ९८) इत्यङ्गच्, कुटादित्वान्न गुणः । वृक्षैर्वृतान्तरे आच्छादितमध्ये स्थाने । त्रीणि कुञ्जस्य ॥
पुष्पैस्तु फलवान् वृक्षो वानस्पत्यः
Jain Education International
पुष्परहितफलान्वितपनसोदुम्बरादिवृक्षस्य । "वनस्पतिर्ना द्रुमात्रे "[मेदिनीकोशः, तान्तवर्ग:, श्रो- २१८] इति मेदिनिद्रुमात्रेऽप्याह ॥
५११
फलाव॑न्ध्यः फलेग्रहिः ।
१ फलैरवन्ध्यः फलावन्ध्यः, ऋतुप्राप्तौ फलानि गृह्णाति धारयर्ति फलेग्रहिः । 'फलेग्रहिरात्मंभरिश्च '३ ।२ । २६ ॥ इतीन्, एकारश्च निपातनाद् ग्रहिर्धारणार्थः, स्वीकारार्थश्च तत्र धारणार्थे वृक्ष एव रूढिः, स्वीकारार्थे तु - “फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् "[ भट्टिकाव्यम्, सर्गः - २, ४० श्री - ३३] इति भट्टिः । एकं सफलवृक्षस्य फलेग्रहिरिति । " द्वेऽपि नाम्नी " [ ] इति मिश्राः ॥
फलबन्ध्यस्त्ववकेशी
बन्धनं बन्धः, बन्धे फलावष्टम्भे साधुरिति, दिगादित्वाद् यति बन्ध्यः फलैर्बन्ध्यः फलबन्ध्यः, अत्यन्त - फलहीन इत्यर्थः । " केशो योनिः "[ ] इति भारतटीका । स च ऋतुकृतो विशेषः । अवध्वस्तः केशो योनिः अवकेशः । प्रादिसमासः । तद्योगादिनि: [ अवकेशी ]। अवध्वस्तः केशोऽवकेशः छिन्नकेशः, तद्धर्मो नै: फल्यं, धर्मधर्मिणोरभेदोपचारादेतदप्यवकेशः, तद्योगादिनि: "[ पदचन्द्रिका, भा-२, ५० वनौषधिवर्ग:, श्रो- ५३ ] इति तु मिश्राः । अवश्यं क्लेशयति पुष्पमित्यावश्यके णिनिः । पृषोदरादित्वाद् वर्णलोपे वा अवकेशी । नास्ति बकोऽप्यत्रेति अबकं शून्यम्, तदीष्टे अवकेशीति वा, ग्रहादित्वाणिनिः । एकमफलवृक्षस्य ॥
फलवान् फर्लिनः फैली ॥१११६॥
१ फलमस्त्यस्य फलवान् । 'तदस्यास्तीति मतुप् ' ५।२९५ ।। । २ फलमस्त्यस्य फलिनः, अदन्तः । 'फलबर्हाभ्यामिनन्' (वा - ५।२ । १२२ ।। ) । ३ फलमस्त्यस्य फली । 'अत इनिठनौ '५ ।२ ॥ ११५ ॥ इतीनि । त्रीणि सफलवृक्षस्य ॥१११६ ॥
१ पुष्पैर्हेतुभूतैः फलवान् वृक्षः, वनस्पतौ भवो वानस्पत्यः । ' दित्यदित्या- '४ ११ ।८५ ॥ इति ण्यः । वनस्पतिरेव वानस्पत्यः, भेषजादित्वाद् यण् वा । पुष्पाज्जातैः फलैर्लक्षिताम्रजम्ब्वादिवृक्षस्य नामैकं वानस्पत्य इति । पुष्पफलयुक्तोऽसौ । " वानस्पत्याः स्मृता वृक्षा ये पुष्पन्ति फलन्ति च " [ हलायुधकोश: २ । १७९ ॥ ] इति हलायुधः ॥ विना तु तैः ॥ १११५॥
फलवान् वनस्पतिः स्यात्
१ तै: पुष्पैर्विना ॥१११५॥ फलवान् वृक्षो वनस्पतिः । पारस्करादित्वात् सुट्, तृतीयस्वरान्तो ओषधिः स्यादौषधिश्च फलपाकावसानिका । ३० हरिवत् । " फलन्तिं ये विना पुष्पं तान् वदन्ति वन
स्पतीन् "[ हलायुधकोश: २ । १७९ ॥ ] इति हलायुधः । एकं
१-२ ओषति ओषधिः । 'उष दाहे ' ( भ्वा.प.से.),
१. ' - च्' इति१.२ ॥ २. ' - न्धो' इति४.५ ॥ ३ 'सा-' इति२.४ ॥ ४ 'उ' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ५. ' जनु-' इति२.४.५ ।। ६ 'कृञो' इति३, 'कृनौ' इति४ ॥ ७. 'कुज-' इति३ ॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, श्री- ४६, पृ. ६७ ॥ ९ कोष्ठान्तर्गतपाठः १. २. ३ प्रतिषु न दृश्यते ॥ १०. 'पुंक्ली. ' इति३ ।। ११. 'ते' इति ॥ १२. इतोऽग्रे १.२. ३ प्रतिषु 'वनस्पतिः स्यात्' इति दृश्यते ॥ १३. 'फलति' इति ॥ १४ १प्रतौ नास्ति ॥ १५. 'हंसी' इति३ ॥ १६. 'भेदः' इति३ ॥ १७ - से' इति४ ॥ १८. भेदात् तद-' इति१.२ ॥ १९. 'नि' इति३ ॥
44
For Private & Personal Use Only
६०
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |