Page Text
________________
१०८८-१०९०] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
४९५ यद्वा सिक्यन्ते सिकताः । सिकिः सौत्रः, 'पृषिरञ्जिभ्यां बिन्दौ न द्वयोः पृषतोऽपि ना' "[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, कित्'(उणा-३९१) इत्यतच्, बाहुलकात् स्त्रीलिङ्गो बहु- श्री-१३६] इति मेदिन्यादेः, "पृषन्तिबिन्दुपृषताः''[अमर- ३० वचनान्तश्च । यल्लिङ्गानुशासनम्-"वा तु जलौकाऽप्स- कोष:१।१०।६॥]इति त्रिभिर्द्वन्द्वः''[ ] इत्यन्ये, तन्मते पृषरसः सिकताः सुमनाः समाः ''[लिङ्गानुशासनम्, स्त्रीलिङ्गाः, न्तिरितीकारान्तः शब्दः, तथा च-"पयःपृषन्तिभिः स्पष्टा श्रो-९]। २ वलन्ते वालुकाः । 'वल संवरणे '(भ्वा.
वान्ति वाताः शनैः शनैः''["] इति जाम्बु (म्ब)वतीआ.से.), 'कञ्चकांशुका-'(हैमोणा-५७) इत्युके निपात्यते । विजयमहाकाव्यम्''[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शोवालिका इति तृतीयस्वरमध्योऽपि । यन्महेश्वर:-"वालिका
२३४] इति मिश्राः । चत्वारि जलबिन्दोः ॥१०८९॥ वालुकावालापिंछोलाकर्णभूषणे''[विश्वप्रकाशकोशः, कान्त- जम्बालेचकिलौ पङ्कः कर्दमश्च निषद्वरः । वर्गः, शूो-१६६] इति । सिकतानां पृथिवीकार्यिकत्वेऽपि
शादः १० नद्यङ्गभूतत्वादप्कायावसरे पाठः। द्वे 'वेलू' इति ख्यातायाः ।।
१ "जलेन वलते जम्बालः। 'कर्मण्यण'३।२। बिन्दौ पृषत्पृषतविप्रेषः ॥१०८९॥ १॥ पृषोदरादिः''[]इति स्वामी"। जमति ग्रसते धूलमिति १ बिन्दति बिन्दुः, पुंसि। 'बिदि अवयवे'(भ्वा. वा । "चमु छमु जमु झमु अदने'(भ्वा.प.से.), 'शीङो ४० प.से.), 'शम(स्व)स्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च' रुकनकवत्तत्रवालन् (शीङो धुक्लकलवालनः)'(उणा(उणा-१०) इति चकारादप्रत्ययः । "(अस्मादेव धातो- ४७८)इति बाहुलकादतोऽपि बालन्"[ ] इति सर्वधरः । बहुलकादुप्रत्ययः ।) अत्र मैत्रेयः 'बिन्दुरिच्छुः '३।२।१६९॥ पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । २ अञ्चतीति इंचकिलः । 'अञ्च इति सूत्रं बशादि पठन् बिन्दुशब्दं व्युत्पादयन् (व्युदपाद- गतिपूजनयो:'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादिले निपात्यते । यत्), वृत्तौ तु वि(वे)त्तेरेव तत्र पाठः"[मा.धातुवृत्तिः, तृतीयस्वरादिः, चवर्गाद्यप्रथमस्वरद्वितीयवर्णः, । यदुक्तवान् भ्वादिः, धातुसं-५४] इति माधवः। तत्र। २ पर्षति सिञ्चति कविशिक्षाभूषसिद्धिप्रताने तृतीयेऽद्भुतविधिस्तबके चतुर्थे
पृषत् क्लीबे। 'पृषु वृषु मृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), 'वर्त- ऽमरचन्द्रः-"प्रावृण्मासाविव शोभिताविचकिलमालया स्त्रीति २० माने पृषबृहन्महज्जगच्छतृवच्च'(उणा-२४१) इति साधुः । कीदृशौ प्रावृण्मासौ? इचकिलमालया शोभिताविव, पक्षे
३ पर्षति सिञ्चति पृषतः । 'पृषिरञ्जिभ्यां कित्'(उणा- स्त्री, कीदृशी? विचलिकमालया केतकीमालया शोभिता" ३९१)इत्यतच्, पुंस्ययम् । ४ विरुद्धं प्लु(प)ष्यतेऽनया []इति । ३ पञ्च्यते विस्तार्यते जलेनेति पङ्कः । 'पचि ५० विपुट, स्त्रीलिङ्गः । 'पुष प्लुष स्नेहसेचनपूरणेषु'(त्र्या. विस्तारे '(चु.उ.से.), 'पचि व्यक्तीकरणे'(भ्वा.आ.से.), प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप् । विपुषौ, विपुषः इत्यादि । करणे घञ् , अस्त्रियाम् । ४ कर्दति कुत्सितं शब्दं "पृषन्ति बिन्दुपृषताः पुमांसो विपुषः स्त्रियः''[अमरकोषः करोति कर्दमः । 'कर्द कुत्सिते शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'कर्दि १।१०।६॥] इत्यमरः । तद्व्याख्याने तु पृषन्तीति बहुत्वं कडेरम:'(दशपाधणा-७४०)इत्यमः । ५ निषीदन्ति तान्तत्वाभिव्यक्तये, तदनुरोधाद् विपुष इत्युत्तरत्राऽपि"[ ] इति निमज्जन्ति प्राणिनोऽत्रेति निषद्वरः । 'षद्लु विशरणादौ' स्वाम्यादयः । "ननु बहुत्वमतन्त्रम्, 'पृषन् मृगे पुमान् (भ्वा.त.प.अ.), 'नौ सदेष्टवरच'(उणा-२८०) इति ष्टवरच, १. स्वामिमतेऽयम्, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ २. '-मध्यस्वरोऽपि' इति१॥ ३. '-य-' इति१.४.५ ॥ ४ कोष्ठान्तर्गतपाठः ३प्रतौ न दृश्यते ॥ ५. द्र. धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-५२, पृ.१०॥ ६. '-मोचन-' इति मैत्रेयः, '-सेवन-' इति सायणः ॥ ७ -पूरणगतेषु' इति१॥ ८ 'स्त्रियाम्' इति३.४.५ ॥ ९ -नं' इति१.२.३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३४, पृ.२७९ ॥ ११. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"विगतः प्रोषो दाहोऽस्या विपुट्" इत्येव दृश्यते, १९६॥, पृ.६२ ॥ १२. '-दयः' इति३॥ १३. टीकाकृताम्- 'इचिकिलः' शब्दोऽभीष्टः, पूज्याचार्यश्रीविजयकस्तूरसूरीश्वरमहाराजकृतचन्द्रोदयाभिधगूर्जरभाषाटीकायाम्- "जम्बालः (पु.न.), चिकिलः, पङ्कः (पु.न.)" इति दृश्यते, ४।१०९० ॥, पृ.२४८ ।।, स्वोपज्ञटीकायामपि तथैव दृश्यते ॥ १४. अम.क्षीर. टीकायाम् - 'जमति ग्रसते जम्बालः' इत्येव दृश्यते, १९९॥, पृ.६२॥ १५. '-ति' इति५ ॥ १६. 'धूल-' इति१॥ १७ -ज्' इति३॥ १८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३७, पृ.२८२॥ १९. 'पुंक्लीः ' इति३॥ २०. 'इचि-' इति५ ॥ २१. '-दिचवर्गादि' इति३॥ २२. 'क्' इति१.२॥ २३. ३प्रतौ नास्ति॥ २४ '-कडोरमः' इति दशपाधुणादिगणे ॥ २५. 'नौ सदेः' इत्येवोणादिगणे ॥
Jain Education International
ation International
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |