Page Text
________________
८५२-८५७] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
३७७ [] इत्येके । संस्कारोऽत्रोपनयनम, तेन वर्जितः संस्कार- ब्राह्मणब्रुवः"[हलायुधकोश:२४०६॥] इति हलायुधः । एकं वर्जितः । एकं क्रियाहीनविप्रस्य ॥८५४॥
जातिमात्रजीविद्विजस्य ॥८५५ ॥ शिश्विदान: कृष्णकर्मा
धर्मध्वजी लिङ्गवृत्तिः १ श्वेतते शिश्विदानः । 'श्विता वर्णे'(भ्वा.आ.से.),
१धर्मस्य ध्वजश्चिह्नमस्य धर्मध्वजी । 'अत इनि'मुमुचान-'(हैमोणा-२७८)इत्यानप्रत्यये साधुः । अमरस्तु
ठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । २ लिङ्गेन जटादिधारणेन वृत्तिशिश्विदिश्चैत्ये लिट: कानज् वा ('श्विदि शैत्ये'(भ्वा.आ.से.),
र्जीवनमस्य लिङ्गवृत्तिः । धर्मध्वज इत्यकारान्तोऽपि । यद्ध'लिटः कान्-'३।२।१०६ ॥, 'श्विता वर्णे'(भ्वा.आ.से.),
लायुधः-"धर्मध्वजो लिङ्गवृत्तिः"[हलायुधकोशः २।४०५ ॥] 'सम्यानच् स्तुव: '(उणा-२४६)इत्यत आनजित्यनुवृत्तौ 'हर्छः इति हलायुधः ।" (दाम्भिकवृत्तिद्विजे द्वौं'[] इति तद्रीका । सनो लुक् छलोपश्च'(उणा-२४८)इत्यतः सनो लुगित्यनुवृत्ती यतः सनोलानियन द्वे दाम्भिकवृत्तिद्विजस्य ॥
वेदहीनो निराकतिः । ४० १० "श्वितेर्दश्च'(उणा-२४९)इत्यानच्प्रत्ययो दत्वं सनो लुक् च) इत्याह । कृष्णं मलिनं कर्म आचारोऽस्य कृष्णकर्मा, दुराचार
१ वेदेन स्वाध्यायेन हीनो वेदहीनः । २ आकृतेइत्यर्थः । शिश्विदानो दुराचारे''[हलायुधकोश: २४०४॥इति जतिनि:क्रान्तो निराकृतिः । यत्स्मृतिःहलायुधः। एकं दुराचारद्विजस्य ॥
"अनधीत्य तु यो वेदानन्यत्र कुरुते श्रमम् । ब्रह्मबन्धुर्द्विजोऽधमः ।
स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः ॥१॥"
[मनुस्मृतिः, अध्या-२, थो-१६८] । अस्वाध्यायोऽपि । १ ब्रह्मा बन्धुरिवाऽस्य ब्रह्मबन्धुः । द्विजो विप्रः, "अस्वाध्यायो निराकतिः[हलायुधकोश: २४०५॥] इति अधमो गर्दा इत्यर्थः । एकमधमविप्रस्य ॥
हलायुधः । द्वेऽनधीतवेदविप्रस्य ॥ नष्टाग्निर्वीरहा
वार्ताशी भोजनार्थं यो गोत्रादि वदति स्वकम् १ नष्ट उच्छिन्नोऽग्निरस्य नष्टाग्निः । वीरोऽग्निः,
॥८५६॥ तं हतवान् वीरहा । क्विप् । वीरयति प्रभावन्तं करोति,
१यो भोजनार्थं स्वकमात्मीयं गोत्रादि अन्वयादिकं ५० २० वीरः पूर्वोक्तोऽग्निः, तं हतवानिति वा । 'शूर वीर विक्रान्तौ' वति
वदति कथयित, से वार्ताशी इत्यन्वयः । सत्रादौ वार्तार्थमा
यत वाळणी इत्यन्त (चु.आ.से.), चुरादिः, ततो ण्यन्तादच् । वीरहणी, वीरहणः जीविकानिमित्तमश्नाति वार्ताशी । 'अश भोजने '(त्या.प.से.), इत्यादि । 'ब्रह्मभ्रूण- '३।२८७ ॥ इत्यत्र ब्रह्मादिभ्य एव हन्तेः । ग्रहादित्वाण्णिनिः । एकं [यो भोजनार्थं स्वकं गोत्रादि वदति, क्विबिति भूते: नियमाद् वर्तमानेऽपि क्वचित् क्विप् वा ।।
तस्य] ॥८५६॥ एकं नष्टाग्निविप्रस्य ॥
उच्छिष्टभोजनो देवनैवेद्यबलिभोजनः । जातिमात्रजीवी द्विजब्रुवः ॥८५५॥
१ उच्छिष्टं भोजनमस्य उच्छिष्टभोजनः । देवस्य १ जातिरेव जातिमात्रम् । “मात्रं त्ववधृतौ स्वार्थे"
नैवेद्यबलिर्भोजनमस्य देवनैवेद्यबलिभोजनः । एकं 'भरडा' [अनेकार्थसङ्ग्रहः २।४३६ ॥] इत्यनेकार्थः । तेन जीवति
इति ख्यातस्य ॥ जातमात्रजीवी । ग्रहादित्वाणिनिः । द्विजश्चासौ ब्रुवश्च
द्विजब्रुवः । 'कृत्सितानि कुत्सनैः'२।१५३ ।। इति कर्म३० धारयः । ब्राह्मणब्रुवोऽपि । “जातिमात्रोपजीवी च कथ्यते
१ नास्ति जप: स्वाध्यायोऽस्य अजपः । असदशोभ- ६०
१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारो न दृश्यते ॥ ३. त्रुटितेनैतद्ग्रन्थेन शिश्विदानशब्दस्याऽन्यप्रकारेणाऽपि सिद्धिर्ज्ञायते, सा कोष्ठान्तर्गतपदचन्द्रिकापाठेन बोध्या ॥ ४. '-यन्ति' इति१॥ ५. इतोऽग्रे प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ६. 'कुत्सनानि' इति१.२.३ ॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः २१७५४ ॥ ८. 'ध्वजं' इति४॥ ९. ३प्रतौ नास्ति ॥ १०. इतोऽग्रे १.२.३प्रतिषु 'हलायुधः' इति दृश्यते ॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ४प्रतौ 'वेदान्तिके वृत्तिद्विजे' इति दृश्यते ॥ १२. इतः पूर्वे ३प्रतौ 'द्वौ' इति दृश्यते ॥ १३. ३प्रतौ नास्ति ॥ १४. 'वेदान्तिकवृत्तिद्विजस्य' इति४ ॥ १५. द्र.अम.क्षीर. २१७५४॥, पृ.१७४ ॥, स्वोपज्ञटीका ३८५६ ॥, पृ.१८९ ॥, मनुस्मृत्याम्-'अनधीत्य तु यो वेदान्' इत्यस्य स्थाने 'योऽनधीत्य द्विजो वेदम्' इति दृश्यते, २।१६८ ॥, पृ.६२ ॥ १६. ३प्रतौ नास्ति ॥ १७. 'वातार्थ...निमित्तं' इति२, 'वातार्थजीविका-' इति४॥ १८. '-लिभो-' इति२ ।।
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |