Page Text
________________
(४४)
अभिधानराजेन्द्रः। भाद्वस्तुनो विकल्पागोचरत्वात्परम्परया वस्तुप्रतिबन्धात् ।। राष्ट्रान्तोऽपि साध्यसाधनविकलः एकजात्यन्वयस्यैककारणतथाविधतत् प्राप्तिहेतुतया तु तस्य प्रामाण्यम् । उक्तं च-लि- प्रभवत्वस्य च तत्राऽप्यसिद्धत्वात्। न चैकं मृत्पिण्डादिक कलिनिधियोरेवं, पारंपर्येण वस्तुनि । प्रतिबन्धानदाभास- कारणं मृदादिजातिश्चैकानुगता तत्र सिद्धति वक्तव्यं यतोऽ शून्ययोरप्यबन्धनम् ॥१॥” इति परैस्तु परमार्थत एव व- नैकोऽवयवी मृत्पिण्डादिरस्ति एकदेशावरणे सर्वाऽवरणस्तुविषयत्वमिष्टं प्रीत्यादिप्रतिपत्तीनाम् अन्यथा सुखाद्यात्म- प्रसङ्गात् । नाऽप्येका जातिः, प्रतिव्यक्ति प्रतिभासभेवादिति नां शब्दादीनामनुभवात्सुखानुभवख्यातिरित्येतदसतं स्या- प्रतिपादितत्वात्प्रतिपादयिष्यमाणत्वाच्च । त् । सुखादिसंविदां च सविकल्पकत्वान किंचिदनिश्चितं 'समन्वयाद्' इस्यस्य हेताः पुरुषैश्वानकान्तिकत्वम् । रूपमस्तीति सर्वात्मनाऽनुभवख्यातिप्रसक्तिः। यतः स्वार्थ- तथाहि-चेतनत्वादिधमैरन्विताः पुमांसोऽभीष्टाः । नच प्रतिपत्तिनिश्चयानामियमेव यत्तनिश्चयनं नाम । यदपि प्रसा- तथाविधैककारणपूर्वकास्त इभ्यन्ते । नच चेतनाद्यन्वितत्वं दतापदैन्याधुपलम्भात्सुखाद्यन्वितत्वं सिद्ध शब्दादी
पुरुषाणां गौणं यतोऽचेतनादिव्यावृत्ताः सर्व एव पुरुषाः, नामि त्यभिहितं, तदनकान्तिकम् । तथाहि-योगिनां प्रक
अतोऽर्थान्तरव्यावृत्तिरूपा चैतन्यादिजातिस्त-दनुगामिनी तिव्यतिरिक्तं पुरुष भावयतां तमालम्ब्य प्रकर्षप्राप्तयोगानां
कल्पिता, न तु तात्विकी समस्तीति वक्तव्यम् , अन्यत्रापि प्रसादः प्रादुर्भवति प्रीतिच, अप्राप्तयोगानां तद्द्यततरमप
समानत्वात्-यतः शब्दादिष्वप्यमुख्यं सुखा-घन्वितत्यमसश्यतामुग आविर्भवति। जडमतीनां च प्रकृत्यावरण प्रादुर्भ
त्यप्येककारणपूर्वकत्वे पुरुषेष्विव भविष्यतीति कथं नानैकायति । न च परैः पुरुषत्रिगुणात्मकोऽभीष्ट इति 'प्रसाद
न्तिकत्वं हेतोः । मूलप्रकृत्यवस्थायां च सत्वरजस्तमोलक्षणा तापदेन्यादिकार्योपलब्धेः' इत्यस्य कथं नानैकान्तिकता।
गुणाः, गुणत्वऽचेतनाऽभोक्तृत्वादिभिरन्विताः प्रधानपुरुषानच साल्पात्प्रीत्यादीनि प्रादुर्भवन्ति न पुरुषादिति वा
श्व नित्यत्वादिभिरन्वितास्तथाभूतैककारणपूर्वकाश्च न भव. व्यं शम्दादिष्वप्यस्य समानत्वात्, सङ्कल्पमात्रभावित्वे च सु- न्तीत्यनैकान्तिकत्वमेव । तदेवं 'समन्वयाद'इत्यस्य हेतोरसिस्वादयो बाह्या न स्युः सङ्कल्पस्य संविदूपत्वात् । बाह्यविष
द्धविरुद्धानकान्तिकदोषदुष्टत्वान्न प्रधानप्रसाधकत्वम्। अनेनैयोपधानमन्तरेणाऽपि पुरुषवर्शने प्रीत्याधुत्पत्तिदर्शनात्।'वा
वन्यायेन परिमाणात्'शक्रितः प्रवृत्तेः कार्यकारणभावाद्वैश्व. ह्यसुखाद्युपधानबलात्सातादिरूपं संबेदनस्य'इत्यपि सव्यभि
रूप्यस्याविभागादित्यादिकानामपि न प्रधानाऽस्तित्वसाधकचारमेव इष्टानिष्टविकल्पादनाबाधितबाह्यविषयसविधान प्र
त्वम्।तथाहि-साध्यविपर्यये च बाधकप्रमाणाप्रदर्शनात्सर्वेऽ सिमेव हि सुखादिसंबेदनं कथं तत्परोपधानमेव युक्तम् ।।
प्येतेऽनैकान्तिकाः। नहि प्रधानाण्यस्य हेतोरभावेन परिमानच मनोऽपि त्रिगुणं तदुपधानवशात्तदाविर्भवतीति वक्त
णादीनां विरोधः सिखः। तथाहि-यदि तावत्कारणमात्रस्या व्यम् , 'यदेव हि प्रकाशान्तरनिरपेक्ष स्वयं सिद्धम्' इत्यादिना
ऽस्तित्वमत्र साध्यते तदा सिद्धसाध्यता मास्माकं कारण. संविदूपत्वस्य तत्र साधितत्वात् अतः 'समन्षयादिस्यसिखो
मन्तरेण कार्यस्योत्पादोऽ-भीष्टः, नच कारणमात्रस्य 'प्रधातुः। मेकान्तिकच प्रधानाण्येन कारणेन हेतोः कचि
नमिति'माम कारणे किंचिद्वाध्यते । अथ प्रेक्षात्कारणमस्ति दप्यम्बयासिखेः। तथाहि-व्यापि नित्यमेक त्रिगुणात्मकं का
यद् व्यक्तं नियतपरिमाणमुत्पादयति शक्तितश्च प्रवर्तत रणं साधयितुमिध, नर्वभूतेन कारणेन हेतोः प्रतिबन्धः |
इति साध्यते तदाउनैकान्तिकता, बिनाऽपि हि प्रेक्षायता प्रसिद्धःमि-बाऽयं नियमः यदात्मकं कार्य कारणमपि तदा- विधात्रा स्वहेतुसामर्थ्यात्प्रतिनियतपरिमाणावियुक्तस्योपग्मकमेष,तयोदात्तथाहि-हेतुमदादिभिर्धमयुक्त व्यक्तम
स्यविरोधात्। न च प्रधान प्रेक्षाघरकारण युक्तम् अचेतनत्वात् भ्युपगम्यते तविपरीतं चाऽव्यक्तमिति कथं न कार्यकार
तस्य प्रेक्षायाधचेतनापर्यायत्वात्। अपि च-शक्लितःप्रदत्तेः' एयार्भवादनैकान्तिको हेतुः १, धर्मिविशेषविपरीतसाधनाधि
इत्यनेन किमव्यतिरिकशक्तिमत्कारणं साध्यते, आहोश्विरखोऽध्ययं हेतु तथाहि-एको नित्यत्रिगुणात्मकः कारणभूतो
यतिक्किानेकशक्तिसम्बन्धि तदेकत्वादिधर्मकलापाण्याधर्मी साधयितमिष्टस्तद्विपरीतश्चानेकोऽनित्यश्चततः सिशः।
सितमिति कल्पनाइयम् । तत्र यद्याचा कल्पना तदा सिरमासादयति,यतो व्यक्तं नैकया त्रिगुणात्मिकया स्वात्मभूतया।
साधनं कारणमात्रस्य ततः सियभ्युपगमात् । द्वितीयायां जास्या समन्वितमुपलभ्यते, किं तर्हि, भनेकत्यानित्यत्वा
हेतोरनैकास्तिकता, तथाभूतेन कचिदप्यम्धयासितुचा. दिधर्मकलापोपेतमेष, प्रतः कार्यस्यानित्यत्वाऽनेकत्वाविध
सिखो यतोमविभिनशक्कियोगारकस्यचित् कचित्कार्ये कार मांन्वयदर्शनात्कारणमपि तथैवाऽनुमीयते । कमयोगपचा- णस्य प्रवृत्तिः सिद्धा स्वात्मभूतत्वाच्छकीनाम् निरन्धयधिभ्यामर्थक्रियाविरोधात नित्यस्य कारणत्वं कारणभेदकत्तस्था- नाशाषष्टग्धत्वात् सर्वभाषानां कचिदपि लयासिखे, अधि
कार्यविध्यस्थ भम्यथा नितुकत्वमसात्,नेकरूपस्या- भागावैश्वरूपस्येत्ययमपि हेतुरसिखः,लयो हि भवन् पूर्षस्थऽपि कारणत्वमिति विपर्ययसिशिप्रसक्लेम मित्यैकरूपप्रधान
भावापगमे वा भवेत् , मनपगमे षा', यचापः पलस्तवा मिरविशिः। यदि तुमनित्यानेकरूपे कारणे प्रधानम् इति संहा
न्षयविनाशमसाः। द्वितीयस्तदा लयाऽनुपपत्तिः, यतो मा. भियत तदा भविषाद एष। यद्यपि सत् सदि' त्येकरूपेण विकलं स्वरूप विभ्रतः कस्यचिलायो मामाप्तिप्रसादतिविर'म पषाऽयमिति'च स्थिरेण स्वभावेनानुगता अध्यषसीयन्ते अमिदं पररूपरतः अविभागो फैश्वरप्यं 'चेति । विशाषा कसपनामानेन भाषास्तथाऽपि मेषामेकजात्यन्षयः स्वस्वभा- एते देतषः प्रधानत्वभावस्वकारणशक्तिभवतः कार्यस्य पपश्यस्थिततया देशकालशक्तिप्रतिभासादिभेदात् , नापि रिमाणाविरूपेण वैविध्यस्य कार्यकारणभाषाविना बोपपद्य
ये कमात्पत्तिमा तथैष प्रतिभासनात् । 'प्रतिभासभेवश्च मानत्वात् । तथाहि-प्रधान यदि व्यक्तस्य कारणं भवेत्तवा मामान भिनत्सि'इत्यसकृत्प्रतिपादितम्।'मृद्धिकारादिवत्'इति । सर्वमेव विश्व तत्स्वरूपबत्तदात्मकत्वादेकमेव द्रव्यं स्यात् ,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016047 |
| Book Title | Abhidhan Rajendra kosha Part 7 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Rajendrasuri |
| Publisher | Abhidhan Rajendra Kosh Prakashan Sanstha |
| Publication Year | 1986 |
| Total Pages | 1280 |
| Language | Prakrit, Sanskrit |
| Classification | Dictionary, Dictionary, & agam_dictionary |
| File Size | 46 MB |