________________
जैन आगम : वनस्पति कोश
अरिष्ट के पर्यायवाची नाम -
अरिष्टकस्तु मङ्गल्यः, कृष्णवर्णोऽर्थसाधनः। रक्तबीजः पीतफेनः फेनिलो गर्भपातनः ॥३८॥
अरिष्टक, मङ्गल्य, कृष्णवर्ण, अर्थसाधन, रक्तबीज, पीतफेन, फेनिल और गर्भपातन ये रीठा के पर्यायवाची नाम
अयसी पुप्फ अयसी पुप्फ (अतसी पुष्प) तीसी के फूल उत्त. ३४।६
विमर्श-प्रस्तुत प्रकरण में अयसीपुप्फ शब्द नीले रंग की उपमा के लिए प्रयुक्त हुआ है। अतसी के पर्यायवाची नाम -
अतसी नीलपुष्पी च, पार्वती स्यादुमा क्षुमा ॥६६॥
अतसी, नीलपुष्पी, पार्वती, उमा तथा क्षुमा ये तीसी के संस्कृत नाम हैं। तीसी के फूल नीले रंग के घंटाकार होते हैं।
(भा०नि० धान्यवर्ग० पृ०६५३)
(भा०नि० पृ०५२९) अन्य भाषाओं में नाम__हि०-रीठा। बं०-रीठे गाछ। म०-रीठा, रिठा। गु०अरीठााते०-कुंकड़ाक०-कुकुटेकायिाता०-पोन्नान कोट्टइ। अ०-बुन्दक हिन्दी। फा०-फुन्टुके फारसी। अं०- Soap nut tree of North India (सोपनट ट्री ऑफ नार्थ इंडिया)ले०-Sapindusmukorossigaertn (सेपिन्डस मुकोरोसी)।
अरविंद अरविंद (अरविन्द) नील उत्पल, चक्राकार पत्र वाला
प०१/४६ अरविन्द (आकार, चक्राकार पत्र वाला)
(धन्वन्तरि वनौपधि विशेषांक भाग २ पृ० १३९) अरविन्द के पर्यायवाची नाम -
कोकनदमरुणकमलं रक्ताम्भोजं च शोणपदमंच रक्तोत्पलमरविन्दं रविप्रियं रक्तवारिजं वसवः ॥१७८॥
कोकनद,अरुणकमल, रक्ताम्भोज,शोणपद्म,रक्तोत्पल, अरविन्द,रविप्रिय तथा रक्तवारिज ये सब रक्त कमल के आठ नाम हैं। अन्य भाषाओं में नाम - म०-रक्तकमला क०-कैदावरे। गो०-रक्तपद्म
(राज० नि० १०।१७८ पृ० ३३३)
हष्यफ पास
146. Sapindus mukorossi Gaertn. (Cशा बिग)
अरिट्ठ अरिट्ट (अरिष्ट) रीठा भ० २२।२ प० १।३५।२
विमर्श-भगवती २२।२ में "पुत्तंजीवग अरि?'' पाठ है। प्रज्ञापना १।३५।२ में 'पुत्तंजीवय रिटे' पाठ है। अरिट्ठ और रिट्ठ दोनों का अर्थ रीठा होता है। यदि अ का लोप माने तो अरिट्ठ का रिट्ठ शब्द बनता है। यहां दोनों स्थान पर अरिट्ठ शब्द ग्रहण कर रहे हैं।
उत्पत्ति स्थान-उत्तर पश्चिम भारत, बंगाल तथा आसाम में इसके लगाये हुए पेड़ पाये जाते हैं तथा हिमालय में ४००० फीट तक यह होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org