________________
વૈદરાજનું નિદાન
હ
---
-
લિરાજે ઉત્તરમાં કહ્યું: “દેવી ! સાંભળે. વ્યાધિના બે પ્રકાર છે. કેટલાક વ્યાધિ શારીરિક હોય છે અને કેટલાક માનસિક હોય છે. શરીરના વ્યાધિઓ વાત પિત્ત અને કફની વિષમતાથી થાય છે અને તેનું નિદાન આ તેલના મૂત્ર પરના પ્રયોગથી થાય છે. વ્યાધિનું એકવાર નિદાન થઈ જાય, પછી તેની ચિકિત્સા કરવી મુશ્કેલ નથી. યોગ્ય દવા આપવામાં આવે અને દિવ અનુકૂળ હોય તો બે ધિ નિમ્ન કરવામાં વાંધો આવતો નથી. ”
વ્યાધિનાં મૂળમાં અજીર્ણ હોય છે. વાસ્તવિક તારાં પિત્ત મટી . મળશુદ્ધિ બરાબર ન થાય તેથી વ્યાધિઓ જામે છે, સર્વ વ્યાધિનું મૂળ મળમાં છે. એ મળશુદ્ધિ અને મૂત્રાશયની સ્થિતિને ઘણો સંબંધ છે અને એ કેવી રીતે વર્તે છે તે તેલ પરીક્ષાથી પ્રાપ્ત થાય છે. વાત પિત્ત કે કફની વિષમતા થઈ જાય તો અજીર્ણ થાય છે તેને પ્રકાર આ તેલનાં ટીપાંઓ બતાવી આપે છે. અજીર્ણના ચાર પ્રકાર છે. આમ, વિદગ્ધ, વિષ્ટબ્ધ અને રસશેષ એનાં લક્ષણે વિસ્તારથી બતાવ્યાં છે અને એની પરીક્ષા તેલનાં બિંદુએ કરી આપે છે. આ પરીક્ષા દ્વારા હું તમને બરાબર કહી શકું છું કે મહારાજાને કોઈ શારીરિક વ્યાધિ નથી. મારી તેલ પરીક્ષા અફર છે, ચોક્કસ છે, અને આશંકા વગરની છે અને સેંકડો વ્યાધિગ્રસ્તોની બાબતમાં કારગત નીવડેલી છે. ”
છે પણ મહારાજાની બેચેની અને અસ્વસ્થતા ઉધાડાં છે અને એમની નિષ્ક્રિયતા, એમની બેચેની દેખાય તેવી છે તેનું કારણ શું?” મહારાણુએ પાછી પ્રશ્ન પર પરા ચાલુ રાખી. વવરાજ મહામતિ જવાબમાં કહેવા લાગ્યા “વ્યાધિ શારીરિક હોય છે તેમ માનસિક પણ હોય છે. શારીરિક વ્યાધિમાં વાતપિત્ત કફનું વિષમ પણ થાય છે, તેમજ માનસિક વ્યાધિમાં રજસ અને તમસ કામ લે છે. રજસનું જોર થતાં મનમાં ઉઠેગ થાય છે અને તમસનું જોર થતાં મનમાં ઉકળાટ થાય છે. આ માનસિક વ્યાધિઓ જરા આકરા થઈ પડે છે. એનાં મૂળને પકડવામાં મુશ્કેલી પણ પડે છે અને એવા વ્યાધિને કાળ લંબાય છે.”
