________________
હિરકશિત
પંચાખ્યાન'–ગત “બક-નાલિકેર કથા' (સંપાદકઃ ૉર શ્રાવૃત લાલ જ શાંશ ]
સને ૧૯૪૭–૪૮માં ગુજરાની ગ્રાદિસ્થ પશિદ માટે હું પંચતંત્રનું સંપાદન અને અનુવાદ કરતા હતા. (જે ગ્રંથરૂપે ૧૯૪૯માં બહાર પટેલ છે. ત્યારે પાટણના શ્રી દેમ• ચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરમાંથી (વરતપ્રત ન, ૧૮૭૦) પૂ. ગુનિ શીપથવિજ્યજી મહારાજના ત્રિીજન્યથી આ નાનકટા કથાનકની એક પાનાની હસ્તપ્રત મળી હતી. પંચતંત્ર'ની તમામ પ્રાચીન પાક પરંપરા શ્રાદેન તુલનામક અધ્યાગ્ન કરવા માટે દેશ દેઈ તે સારો સંબંધ ધરાવના આ કથાનકની નકલ પણ તે સમયે એ કરી લીધી હતી.
આભવન ત્યાગ કરીને પત્રમાં જે પ્રીતિ રાખે છે તેઓ પાછળથી પાથ છે?—એ ભવનું પ્રતિપાદન કરવા માટે આ કથાનક રચાયું છે. એના કનાં કવિ ઉરિકલ ૨, ૧૯૨૬માં “સિંહાસન બત્રીશ્રી નાર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એટલે આ કથાનક પણ તે અરસામાં રચાર્યું છે. એની પુપિકામાં જણાવ્યું છે તે પ્રમાણે, વિકલાપ્રિવ્ય માણુંદ ચુનિના શિષ્ય આદવિજયે ચું, ૧૯૪૯માં એની નકલ કરેલી છે એ નોંધપાત્ર છે.
કવિ હરકલઅમ પંચાખ્યાન' (પંચતત્રya શ્રાહાર શુક્રવાતીમાં કરેલા જાણવામાં નથી, આ એક જ કથાનક તમ પ્રૌપાત્ત પધમાં ઉતાર્યું હોય એમ એની કીમાંના ઉલ્લેખ ઉપરથી જણાય છે. પરંતુ મેં તપાલી પંચતંત્રની બધી છુપલબ્ધ વાચનાઓ પછી એક માત્ર “તાપાખ્યાનમાં જ (દ્વિધામ સંસ્કૃત સિરિઝ, નં. ૧૨) આ કથાનક મળે છે. મારા જેવામાં નહિ આવેલી કે વાચનામાં તે કદાચ મળે. કવિના શ્રમયમાં આ કથાનક લાગ્યુ પ્રચલિત હવાને પણ પૂરા સંભવ છે.
કુર કહીમાં રચાયેલી આ કથાની શુલિની સાથા ઉપર મારવાટીની સારી અસર બાથ , કથાાટિલ્યને અને ખાસ કરીને પંચતંત્રના અભ્યાસીઓને તે ઉપથીકની થાથ એ આકાથથી તેનું પ્રકાશન અર્ણ કર્યું છે.
