________________
द्वितीयविशिका
२२१
तापेक्षिकवादे । इत्थ च "लोहितो यस्तु वर्णेन मुखे पुच्छे तु पाण्डुर' । श्वेत खुरविषाणाभ्या स नीलो वृष उच्यते ॥१॥" इत्यवयवभेदेन वर्णनमपि सङ्गच्छते । निरपेक्षे च नैक रूपमिति प्रत्यय । अन्यथा नील जगदित्याद्यापत्ते.। सर्वं चैतदपरिणते समाधिक्यभावेन वर्णे विचारित, पर समाधिक्यादिना परिणती तु न केनाप्यपह नोतु शक्य, चित्र रूप वर्णान्तरत्वादेव तस्याध्यक्षेणावलोक्यतेऽपि तत्तथा। न च सयोगजो वर्णपरिणाम एवमेवोत्पद्यते, प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावकल्पनायामपि कापोतादिपरिणामस्याध्यक्ष सिद्धस्याकस्मिकत्वापत्ते । न च चित्रताऽप्येकविधा कृष्णत्वादीनामपि, तथा सत्येकविधत्वापत्ते । एकत्रिशद्भगा इत्यपि चोद्देशमात्र, सामान्येन गुणशब्दोल्लेखोऽप्यत एव । तथा च कापोतादीनामपि जघन्यगुणत्वादिसद्भावे न विरोध । छायाया द्रव्यत्वमपि साध्यमानान्धकारवत् प्रतिपत्तव्यम् । तमश्च द्रव्यम् । यदप्युच्यते-तेजोऽभावोऽयमिति । तत्र चिन्तनीयमेतत्, यदुततेजोऽपि द्रव्य न वा ? । आये, तद्ध्वस घटध्वसे कपालद्वन्द्वमिव अवश्यमङ्गीकार्य तदुत्तरावस्थपरिणत द्रव्यम्, न हि सर्वथोच्छिद्यते द्रव्य, प्रदीपविनाशे तत्तेजोविनाशेऽवश्यमेवेत्थ स्वीकारप्रसङ्गात्, ध्वसस्यात्यन्ताभावत्वावगाहेन भ्रान्तत्वाद् द्रव्यापलापिनाम् । न च वाच्य द्रव्यत्वे नाऽऽलोकनिरपेक्षचक्षुर्ग्राह्यता स्याद् । घटादेस्तथापतेस्तेजस एवातथात्वात् द्रव्यत्वेऽपि तस्याऽऽलोकेन स्वकीयेनाऽऽलोकवत्त्वेऽपि न कथञ्चनाप्यालोकस्यालोकवत्ता। औपाधिकत्वं गमनागमनादिकमपि दीपगमनागमनादिनाऽऽलोकस्यापि तथात्वात् । यद्वा-रक्तादिकाचेनालोकेऽपि रक्तत्वाद्युपलब्धेर्न स्यादालोकस्यापि परकीयगुणानुसरणादौपाधिकगुणवत्ताया द्रव्यता,अनन्तोत्पादविनाशकल्पना च न युक्तिप्रभृतिसिद्धेऽर्थे वाधिका। वस्तुतस्तु भावाना
