________________
112
भरतमुनि प्रणीत नाट्यशास्त्र पर आधारित अभिनव भारती में श्री अभिनव गुप्त ने रस की परिभाषा निम्नलिखित दिया है
'विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्ति'
अत्र भलोल्लटप्रेभृतयस्तावदेव व्याचख्यु - विभावादिभिः संयोगोऽर्थात् स्थायिनस्ततो रसनिष्पत्तिः। तत्र विभावश्चित्तवृत्तेः स्थाय्यात्मिकाया उत्पतौ कारणम् अनुभावाश्च न रसजन्या अत्र विवक्षिताः। तेषां रसकारणत्वेन गणनानर्हत्वात् । अपि तु भावनामेव। ते येऽनुभावाः व्यभिचारिणश्च चित्तवृत्यात्मकत्वात् यद्यपि न सहभाविनः स्थायिनस् तथापि वासनात्मनेह तस्य विवक्षिताः तेषां रसकारणत्वेन गणनानर्हत्वात् । अपि तु भावानामेवा येऽनुभाव व्यभिचारिणश्च। चित्तवृत्त्यात्मकमत्वात् यद्यपि न सहभाविनः स्थायिनः तथापि वासनात्मनेह तस्य विवक्षिताः। द्रष्टान्तेऽपि व्यञ्जनादिमध्ये कस्यचिद्वासनात्मकता स्थायिवत्। अन्यस्योद्भूतता व्यभिचारिवत् तेन स्थाय्येव विभावानुभावादिभिरूपचितो रसः। स्थायी भवत्वनुपचितः। स चोभयोरपि। अनुकार्येऽनुकर्तर्यपि चानुसन्धानबलात् इति।'
आचार्य विश्वनाथ ने रस की परिभाषा अपने ग्रन्थ साहित्यदर्पण में निम्नलिखित प्रकार से दिया है -
विभावेनानुभावेन व्यक्तः संचारिणा तथा। रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम् ।।
अर्थात् सहृदय के हृदय में इत्यादिरूप स्थायीभाव जब विभाव, अनुभाव और व्यभिचारीभाव के द्वारा अभिव्यक्त हो उठते हैं तब आस्वाद अथवा आनन्दरूप हो जाता है और 'रस' कहते जाते हैं। काव्यप्रकाशकार आचार्य मम्मट की भी यही रस दृष्टि है -
अभिनवभारती षष्ठोऽध्यायः पृ. २६९