________________
raja - विमर्श
: १८१
यशोविजयने' मन्दमति प्रतिपाद्योंके लिए दृष्टान्तादिका प्रयोग उपयुक्त माना है । पर उनका विवेचन नहीं किया ।
माणिक्यनन्दिके व्याख्याकार अन्तिम जैन तार्किक चारुकीर्तिको गंगेश और उनके अनुवर्ती नव्य नैयायिकों द्वारा विकसित नव्यन्यायके चिन्तनका भी अवसर मिला है । अत: उन्होंने उससे लाभ उठाकर अन्वयि उदाहरण और व्यतिरेकि उदाहरण के लक्षण नव्यन्यायको पद्धतिसे प्रस्तुत किये हैं । जैन परम्पराके लिए उनका यह नया आलोक है ।
( ४ ) उपनय :
उपनयका स्वरूप बतलाते हुए गौतमने लिखा है कि उदाहरणकी अपेक्षा रखते हुए 'वैसा ही यह है' या 'वैसा यह नहीं है' इस प्रकारसे साध्यका उपसंहार उपनय कहलाता है । वात्स्यायनने गौतम के इस कथनका विशदीकरण इस प्रकार किया है - जिस अनुमाताने साध्यके सादृश्यसे युक्त उदाहरणमें स्थाली आदि द्रव्यको उत्पत्तिधर्मक होनेसे अनित्य देखा है वह 'शब्द उत्पत्तिधर्मक है' इस अनुमान में साध्य - स्थाली आदि द्रव्यका भी उत्पत्तिधर्मकत्व में उपसंहार करता है । इसी तरह जिसने साध्य के वैसादृश्यमे युक्त उदाहरणमें आत्मा आदि द्रव्यको अनुपत्तिधर्मा होनेसे नित्य जाना है वह शब्द में नित्यत्व न मिलनेपर अनुत्पत्तिधर्मकत्व के उपसंहार-प्रतिषेधसे उसमें उत्पत्तिधर्मकत्व का उपसंहार करता है । उपसंहारका अर्थ है दोहराना । जिस अनुमानावयव में उदाहरणकी प्रसिद्धिपूर्वक हेतुविशिष्टत्वेन अनुमेयको दोहराया जाए वह उपनय है । वात्स्यायनने " गौतमके आशयानुसार उदाहरण तथा हेतुकी तरह उपनयके भी अन्वय और व्यतिरेकरूप दो भेदोंका निर्देश किया I उद्योतकर आदि उत्तरवर्ती सभी नैयायिकोंने न्यायसूत्रकार और वात्स्यायनका समर्थन किया है ।
- न्यायसू० ११३८ ।
४. न्यायमा० १।१।३८, पृ० ५१ ।
५. वही, १ १ ३८, पृ० ५१ ।
१. मन्दमतिस्तु व्युत्पादयितुं दृष्टान्तादिप्रयोगोऽप्युपयुज्यते यस्तु प्रतिबन्धग्राहिणः प्रमाणस्य न स्मरति तं प्रति दृष्टान्तोऽपि ।
— जैन तर्कभा० पृ० १६ ।
२. अन्वयव्याप्तिविशिष्ट हेत्व बच्छिन्नपर्वतविशेष्यकसाध्य प्रकार कबोधजनकत्वात्रयत्वमन्वय्युदाहरणस्य लक्षणम् ।... ...व्यतिरेकव्याप्तिविशिष्टसाधनावच्छिन्नविशेष्यकसाध्य प्रकार कबोधजनकावयवत्वं व्यतिरेकोदाहरणस्य लक्षणम् ।
- प्रेमरत्नालं० ३ | ४७, ४९, पृ० १२०, १०१ ।
३. उदाहरणापेक्षस्तथेत्युपसंहारो न तथेति वा साध्यस्योपनयः ।